Ze Środą Popielcową wiąże się zwyczaj posypywania popiołem głów wiernych przez księdza. Przypomina to o znikomości ludzkiego życia – ksiądz wypowiada słowa: Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię lub Prochem jesteś i w proch się obrócisz. Praktyka ta wzięła się z chrześcijańskiej praktyki pokutnej, jaką od V w. rozpoczynano okres Wielkiego Postu w poprzedzający niedzielę poniedziałek, a od 604 r. – w środę. Tego dnia odbywał się sakrament pokuty publicznej. Był to specjalny obrzęd wypędzania publicznych pokutników z kościoła. Po odbytej spowiedzi publicznej pokutnicy wychodzili przed kościół, a tam biskup z prezbiterami sypał na ich głowy popiół, parafrazując słowa z Księgi Rodzaju: Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne [3,19]. Następnie kropiono wodą świeconą ich i ich szaty pokutne (które nosili przez cały okres Wielkiego Postu) i padali twarzą na ziemię. Zgromadzeni w kościele wierni śpiewali nad nimi Litanię do Wszystkich Świętych. W końcu wypędzano ich z kościoła jak Adama i Ewę z raju.
W X wieku do publicznych pokutników zaczęli dołączać wierni zgromadzeni w kościele, którzy także uważali się za grzeszników i chcieli pokutować. Widząc te praktyki, papież Urban II zalecił na soborze w Benewencie (1091 r.) wprowadzenie rytuału posypania głów popiołem wszystkim wiernym w środę rozpoczynającą Wielki Post, co przyjęło się w całym Kościele od 1099 r., i wtedy też sama środa przyjęła nazwę Środy Popielcowej. Wówczas postanowiono, że popiół będzie pochodził z palm poświęconych w Niedzielę Palmową z ubiegłego roku. To znak pokuty i nawrócenia oraz przemijalności ludzkiego życia. Uczestnicy obrzędu wyrażają skruchę i gotowość podjęcia pokuty ze względu na ludzkie słabości.
Na wsi kieleckiej Popielec był ważnym świętem i chociaż chłopi szli do kościoła, by uczestniczyć we mszy św. z posypaniem głów popiołem, to do liturgii dokładali swoje wierzenia, bo w tradycji ludowej dzień ten łączył elementy kultu religijnego z pozostałościami dawnych wierzeń pogańskich. W wierzeniach ludowych popiół poświęcony w Środę Popielcową miał różnorakie właściwości lecznicze. Jednak jego "moc" najwyraźniej musiała pochodzić raczej z poświęcenia niż z natury, bo – jak ubolewał żyjący w XVIII wieku ksiądz Jędrzej Kitowicz w książce Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – "pospólstwo" mimo zapewnień kleru wierzyło, że pochodzi on ze spalonych ludzkich kości, a nie ze spalonych, poświęconych palm.
Chyba trochę z rozpędu, następnego dnia po kusokach zwyczaj posypywania głów popiołem był dla młodzieży okazją do psot. Rankiem w Popielec na drogach wsi i miasteczek pojawiała się para złożona z dziada i baby, za których przebierało się dwóch mężczyzn. Jeden w starym, podartym ubraniu, opleciony powrósłami słomianymi, szedł z korbaczem (batem ze sznura konopnego) w ręku. Para zatrzymywała każdą przejeżdżająca furę i wymuszała na woźnicy datek, za który otrzymywał rymowany wierszyk jako podziękowanie. Jeżeli nie chciał dać grosza, wówczas był symbolicznie chłostany batem. Powszechne było wierzenie, że spotkanie takiej pary zapewnia obfite plony zbóż.
We wsiach położonych z dala od kościoła parafialnego zdarzało się, że w Środę Popielcową chłopi udawali się zbiorowo do karczmy, gdzie ucztowali przy muzyce i alkoholu. Świętowanie uzasadniano tradycją i porzekadłem: Kto obchodzi stare zwyczaje, temu Pan Bóg wszystko daje. Wśród biesiadników były dwie postaci. Pierwsza z nich trzymała worek wypełniony potłuczonymi skorupami garnków, a druga woreczek z popiołem, którym obficie obsypywała biesiadników.
Popielec wiązał się też na wsi z wieloma zakazami, np. zakazem dotykania wrzeciona i przędziwa. Panowało przekonanie, że złamanie tego zakazu spowoduje, że nie udadzą się produkowane w gospodarstwie sery. W Środę Popielcową myto z tłuszczu wszystkie naczynia, aby w ten sposób zadeklarować gotowość do wielkopostnych wyrzeczeń i umartwień. Gotowano żur postny z mąki żytniej lub owsianej z dodatkiem skórki z czarnego chleba i czosnku.
Przysłowia związane z Popielcem:
Gdy w Popielec pogoda służy, suchą wiosnę wróży.
Jeśli we Wstępną Środę jest piękna pogoda, to w polu nadzwyczaj jest piękna uroda.
Jeśli we Wstępną Środę świecą nocą gwiazdy, kury będą niosły, mówi u nas każdy.
Gdy we Wstępną Środę deszcz pada, to rój gąsienic kapustę zjada.
Jeśli po deszczu Środa Popielcowa, to cała wiosna bywa deszczowa.
Fot.: Julian Fałat, Popielec, 1881. Źródło: Wikimedia Commons
_______
Tekst: dr Alicja Trukszyn | Dział Kultury WDK
W X wieku do publicznych pokutników zaczęli dołączać wierni zgromadzeni w kościele, którzy także uważali się za grzeszników i chcieli pokutować. Widząc te praktyki, papież Urban II zalecił na soborze w Benewencie (1091 r.) wprowadzenie rytuału posypania głów popiołem wszystkim wiernym w środę rozpoczynającą Wielki Post, co przyjęło się w całym Kościele od 1099 r., i wtedy też sama środa przyjęła nazwę Środy Popielcowej. Wówczas postanowiono, że popiół będzie pochodził z palm poświęconych w Niedzielę Palmową z ubiegłego roku. To znak pokuty i nawrócenia oraz przemijalności ludzkiego życia. Uczestnicy obrzędu wyrażają skruchę i gotowość podjęcia pokuty ze względu na ludzkie słabości.
Na wsi kieleckiej Popielec był ważnym świętem i chociaż chłopi szli do kościoła, by uczestniczyć we mszy św. z posypaniem głów popiołem, to do liturgii dokładali swoje wierzenia, bo w tradycji ludowej dzień ten łączył elementy kultu religijnego z pozostałościami dawnych wierzeń pogańskich. W wierzeniach ludowych popiół poświęcony w Środę Popielcową miał różnorakie właściwości lecznicze. Jednak jego "moc" najwyraźniej musiała pochodzić raczej z poświęcenia niż z natury, bo – jak ubolewał żyjący w XVIII wieku ksiądz Jędrzej Kitowicz w książce Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – "pospólstwo" mimo zapewnień kleru wierzyło, że pochodzi on ze spalonych ludzkich kości, a nie ze spalonych, poświęconych palm.
Chyba trochę z rozpędu, następnego dnia po kusokach zwyczaj posypywania głów popiołem był dla młodzieży okazją do psot. Rankiem w Popielec na drogach wsi i miasteczek pojawiała się para złożona z dziada i baby, za których przebierało się dwóch mężczyzn. Jeden w starym, podartym ubraniu, opleciony powrósłami słomianymi, szedł z korbaczem (batem ze sznura konopnego) w ręku. Para zatrzymywała każdą przejeżdżająca furę i wymuszała na woźnicy datek, za który otrzymywał rymowany wierszyk jako podziękowanie. Jeżeli nie chciał dać grosza, wówczas był symbolicznie chłostany batem. Powszechne było wierzenie, że spotkanie takiej pary zapewnia obfite plony zbóż.
We wsiach położonych z dala od kościoła parafialnego zdarzało się, że w Środę Popielcową chłopi udawali się zbiorowo do karczmy, gdzie ucztowali przy muzyce i alkoholu. Świętowanie uzasadniano tradycją i porzekadłem: Kto obchodzi stare zwyczaje, temu Pan Bóg wszystko daje. Wśród biesiadników były dwie postaci. Pierwsza z nich trzymała worek wypełniony potłuczonymi skorupami garnków, a druga woreczek z popiołem, którym obficie obsypywała biesiadników.
Popielec wiązał się też na wsi z wieloma zakazami, np. zakazem dotykania wrzeciona i przędziwa. Panowało przekonanie, że złamanie tego zakazu spowoduje, że nie udadzą się produkowane w gospodarstwie sery. W Środę Popielcową myto z tłuszczu wszystkie naczynia, aby w ten sposób zadeklarować gotowość do wielkopostnych wyrzeczeń i umartwień. Gotowano żur postny z mąki żytniej lub owsianej z dodatkiem skórki z czarnego chleba i czosnku.
Przysłowia związane z Popielcem:
Gdy w Popielec pogoda służy, suchą wiosnę wróży.
Jeśli we Wstępną Środę jest piękna pogoda, to w polu nadzwyczaj jest piękna uroda.
Jeśli we Wstępną Środę świecą nocą gwiazdy, kury będą niosły, mówi u nas każdy.
Gdy we Wstępną Środę deszcz pada, to rój gąsienic kapustę zjada.
Jeśli po deszczu Środa Popielcowa, to cała wiosna bywa deszczowa.
Fot.: Julian Fałat, Popielec, 1881. Źródło: Wikimedia Commons
_______
Tekst: dr Alicja Trukszyn | Dział Kultury WDK
