W miejscu gdzie dziś stoi budynek kolegium w X-XI stuleciu istniała wczesnośredniowieczna osada, przy której w XII wieku zbudowano kościół św. Piotra. Najpierw drewniany (wzmiankowany w roku 1166) potem – około 1353 roku - zastąpiony został przez świątynię gotycką, wzniesioną z cegły przez Kazimierza Wielkiego. Aż do XVII stulecia kościół służył sandomierskim mieszczanom jako parafialny. „W roku 1602 Hieronim Gostomski, wojewoda poznański, starosta sandomierski, nawrócony z protestantyzmu do religii katolickiej uważał za potrzebne sprowadzić do Sandomierza jezuitów w celu, aby pracowali nad nawróceniem do wiary św. innowierców, których nie mało było w Sandomierskiem. Tego od dawna pragnął ks. Kacper Cichocki, autor dzieła „Alloquia Osiecensia”, proboszcz miejscowy, który oddał jezuitom dom plebański z placem, ogrodem i budowlami na wybudowanie kolegium” – pisze ksiądz Wiśniewski. Pierwsza część zespołu kolegium, „przybudowanego” do kościoła, powstała w latach 1605-9. Pracami kierował jezuita ksiądz-architekt Michał Hintz. Całość kolegium zakończono w roku 1615, ale już trzy lata wcześniej przybył do Sandomierza (i zamieszkał w kolegium) ks. Piotr Skarga, który wygłosił tu trzy kazania nawołujące do ofiar na rzecz sandomierskich pogorzelców, pozbawionych mienia i dachu nad głową na skutek straszliwego pożaru.
Kościół św. Piotra przebudowano w roku 1630, a potem, po spaleniu przez Szwedów, odbudowano wraz z odnowieniem kolegium i rekonsekrowano w roku 1677.„Jezuici pozostawali przy kościele św. Piotra do kasaty zakonu w 1773 r.” – pisze ksiądz Jan. Od tego czasu w gmachach kolegium umieszczone zostały szkoły świeckie. Po pożarze z roku 1813, w którym spłonął cały zespół, odbudowano tylko wschodnie skrzydło kolegium, istniejące do dzisiaj. Pracami przy odbudowie, trwającymi od 1820 do 1826 roku kierował Franciszek Reinstein. Skrzydło południowe zamienione na parterowe budynki gospodarcze, rozebrano potem w roku 1894. Ruiny kościoła także rozebrano – dziś widoczne są tylko jego fundamenty, odsłonięte przez archeologów w latach 1969-73.
Pierwotnie zespół Collegium Gostomianum składał się z dwóch skrzydeł połączonych pod kątem rozwartym, nadających kształt dziedzińcowi, na którym stał kościół św. Piotra. Zachowane wschodnie skrzydło stoi na skraju skarpy, frontem skierowane na zachód, a przy nim znajduje się niewielki fragment południowego – niegdyś głównego skrzydła. Budynek wymurowany jest z cegły i otynkowany. Od frontu jest on piętrowy, zaś od strony skarpy - czterokondygnacyjny, gdyż skutkiem spadku terenu, jego dwie kondygnacje piwniczne od wschodu stały się nadziemnymi. Stylowo - budynek jest późnorenesansowy. Zwieńczony jest attyką, częściowo rekonstruowaną na początku XX stulecia, rozczłonkowaną lizenami i arkadowymi wnękami. Budynek ma plan wydłużonego prostokąta, zaś układ jego wnętrz jest „półtoratraktowy” – czyli składa się z ciągu pomieszczeń rozmieszczonych wzdłuż korytarza. Na dolnych kondygnacjach pomieszczenia są sklepione, na wyższych nakrywają je płaskie stropy.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Sygnaturka to mała wieża kościelna, w której zazwyczaj umieszcza się najmniejszy z dzwonów, również nazywany sygnaturką. Element ten położony jest zazwyczaj nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną w większych kościołach, lub nad prezbiterium w mniejszych świątyniach.
Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) to górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech. Pełniła również funkcje praktyczne, między innymi oddzielając dachy jednych budynków od drugich, zapobiegała (przynajmniej częściowo) rozchodzeniu się pożarów.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII wieku), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. układ lombardzki.
Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Źródło: pl.wikipedia.org
Kościół św. Piotra przebudowano w roku 1630, a potem, po spaleniu przez Szwedów, odbudowano wraz z odnowieniem kolegium i rekonsekrowano w roku 1677.„Jezuici pozostawali przy kościele św. Piotra do kasaty zakonu w 1773 r.” – pisze ksiądz Jan. Od tego czasu w gmachach kolegium umieszczone zostały szkoły świeckie. Po pożarze z roku 1813, w którym spłonął cały zespół, odbudowano tylko wschodnie skrzydło kolegium, istniejące do dzisiaj. Pracami przy odbudowie, trwającymi od 1820 do 1826 roku kierował Franciszek Reinstein. Skrzydło południowe zamienione na parterowe budynki gospodarcze, rozebrano potem w roku 1894. Ruiny kościoła także rozebrano – dziś widoczne są tylko jego fundamenty, odsłonięte przez archeologów w latach 1969-73.
Pierwotnie zespół Collegium Gostomianum składał się z dwóch skrzydeł połączonych pod kątem rozwartym, nadających kształt dziedzińcowi, na którym stał kościół św. Piotra. Zachowane wschodnie skrzydło stoi na skraju skarpy, frontem skierowane na zachód, a przy nim znajduje się niewielki fragment południowego – niegdyś głównego skrzydła. Budynek wymurowany jest z cegły i otynkowany. Od frontu jest on piętrowy, zaś od strony skarpy - czterokondygnacyjny, gdyż skutkiem spadku terenu, jego dwie kondygnacje piwniczne od wschodu stały się nadziemnymi. Stylowo - budynek jest późnorenesansowy. Zwieńczony jest attyką, częściowo rekonstruowaną na początku XX stulecia, rozczłonkowaną lizenami i arkadowymi wnękami. Budynek ma plan wydłużonego prostokąta, zaś układ jego wnętrz jest „półtoratraktowy” – czyli składa się z ciągu pomieszczeń rozmieszczonych wzdłuż korytarza. Na dolnych kondygnacjach pomieszczenia są sklepione, na wyższych nakrywają je płaskie stropy.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Sygnaturka to mała wieża kościelna, w której zazwyczaj umieszcza się najmniejszy z dzwonów, również nazywany sygnaturką. Element ten położony jest zazwyczaj nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną w większych kościołach, lub nad prezbiterium w mniejszych świątyniach.
Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) to górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech. Pełniła również funkcje praktyczne, między innymi oddzielając dachy jednych budynków od drugich, zapobiegała (przynajmniej częściowo) rozchodzeniu się pożarów.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII wieku), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. układ lombardzki.
Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Źródło: pl.wikipedia.org
