Stanowi on jedną z trzech odmian konstrukcyjnych wiatraków, różniących się systemem nastawiania do kierunku wiatru:
- koźlak (wiatrak kozłowy) - obracany jest cały budynek osadzony na centralnym słupie nośnym, ustabilizowanym systemem podpór,
- paltrak - obracany jest cały budynek posadowiony na krótkim, centralnym palu, oraz wózkach jezdnych, poruszających się po stalowej szynie leżącej na murowanym fundamencie w kształcie okręgu,
- wiatrak wieżowy (holenderski) jest budynkiem stałym, posadowionym na fundamencie, stąd tylko te wiatraki bywają murowane. Obracana jest wyłącznie głowica ze śmigami i częścią mechanizmu napędowego, poruszająca się na rolkach, na pierścieniowej szynie wieńczącej ściany wiatraka.
We wszystkich systemach nastawienia do kierunku wiatru dokonuje się przy pomocy odpowiednich dyszli, ciągniętych ręcznym kołowrotem zwanym babą, z liną lub łańcuchem.
Kołowrót ustawiano, zależnie od potrzeb, na jednym z kilku słupów oporowych wkopanych wokół wiatraka.
Jego nieruchomą podstawę stanowi kolista podmurówka z kamienia polnego, na której leży drewniany pierścień z dębowych desek, stanowiący podłoże szyny jezdnej, zwany kranc. Oś obrotu wiatraka stanowi centralnie umieszczony niski pal, a konstrukcją jezdną jest krzyżulec z czterech belek dębowych wzmocnionych podciągami, na których osadzono łącznie sześć wózków z rolkami toczącymi się po szynie. W belki krzyżulca wczopowane są sosnowe słupy nośne szkieletowej konstrukcji budynku, uzupełnionej ryglami oraz poziomymi belkami nośnymi trzech kondygnacji wiatraka. Dolna część szalunku zewnętrznego zakrywa przed okiem widza fundament oraz wózki jezdne, do których dostęp możliwy jest tylko przez właz w podłodze parteru. Z drewna dębowego wykonane są: wał skrzydłowy z kołem palecznym oraz wał sztorcowy. Zęby we wszystkich kołach napędowych wykonano z drewna bukowego. Okucia i szereg łączników w mechanizmach wiatraka są kowalskiej roboty, natomiast żeliwne koła zębate, śruby i rolki jezdne - to typowe odlewy produkcji przemysłowej.
Wiatrak przykryty jest dachem dwuspadowym z małym naczółkiem od strony śmig. Szczyt od strony zawietrznej, zaopatrzony w wysunięty na około 1 m okap, oszalowany jest dekoracyjnie deskami ułożonymi skośnie w kilku polach.
Mechanizm napędowy wiatraka, to cztery śmigi (skrzydła) osadzone w głowicy wału skrzydłowego. Składają się z ramion i przedłużających je, cieńszych szpiców. Osadzone w nich miecze stanowią poprzeczne rusztowania śmig i są połączone z drugiej strony równoległymi do szpiców burtnicami. Na tę konstrukcję nakładano napiór (zespoły cienkich deseczek łupanych z sosnowego drewna), stanowiący skośną powierzchnię oporową, wykorzystującą do obrotu śmig siłę wiatru. Konieczna ilość napióru zależna była od intensywności wiatru, a zdejmowano go lub dokładano ręcznie, po zahamowaniu mechanizmu wiatraka. Prasa, czyli łukowata belka stanowiąca hamulec głównego koła palecznego, jest do niego dociskana lub zwalniana w zależności od położenia belki stawidłowej, tę zaś poruszano przy pomocy liny na bloczku. Ze śmig, poprzez koło „blatowe” obroty przenoszone są na koło „bąklowe" osadzone na wale sztorcowym, biegnącym pionowo przez wszystkie kondygnacje i opartym w łożysku na podłodze parteru. Pod stropem drugiej kondygnacji na wale znajduje się koło, które przenosi napęd na dwa żeliwne koła zębate obracające znajdujące się na drugiej kondygnacji „paprzyce". Osadzone są na nich górne, ruchome kamienie młyńskie (dolne są nieruchome), zwane francuzami – ten rodzaj kamieni produkowany był fabrycznie z cementu z osadzonymi kawałkami kwarcu sprowadzanego z Francji. Odstęp kamieni regulowano w zależności od żądanej grubości przemiału, specjalnym mechanizmem śrubowym. „Żubrownik" kamienny służył do produkcji tzw. ospy.
Młynek wialny służył do czyszczenia ziarna przed przemiałem, a przenośnik kubełkowy - gdy trzeba - podawał z parteru na drugą kondygnację „mlewo" do powtórnego przemiału. Odsiewacze mąki znajdują się na pierwszej kondygnacji. W wiatraku zainstalowana jest ręczna winda blokowa, służąca do wciągania worków ze zbożem na poziom drzwi zbożowych na drugiej kondygnacji. Na tym poziomie w szalunku ścian bocznych wycięte są okrągłe wzierniki. Na trzeciej kondygnacji znajduje się oszklone okno doświetlające, a nad czopem wału skrzydłowego - drzwiczki techniczne do obsługi napióru. Wejście do wiatraka na parterze stanowią drzwi taflowe, dostępne z podestu osadzonego na końcach belek podciągowych, na który wiodą z poziomu gruntu podwieszone schody.
Tekst: Tomasz Dzikowski
Źródło: Tomasz Dzikowski, Park Etnograficzny w Tokarni, informator turystyczny, Kielce 1999
Słowniczek:
Krzyżulec - ukośny element konstrukcji kratownicy, zastrzał w konstrukcjach drewnianych. Mogą przenosić obciążenia rozciągające lub ściskające.
Dach naczółkowy – dach dwuspadowy z dodatkowymi, krótkimi, połaciami na ścianach szczytowych.
