W wieku XVIII najpowszechniejszym rodzajem transportu handlowego był spław rzeczny i spichrze przeładunkowe związane były z przystaniami lub portami. Budowano je zawsze z dużą starannością i pieczołowitym wykończeniem, uważając je za świadectwa dostatku.
Znaczne obszary Kielecczyzny należały do bogatych rodów magnackich i szlacheckich, niejednokrotnie stanowiły też dobra kościelne. Dobra w Złotej należały w XVIII wieku do rodu Wodzickich z Pełczysk. Był to majątek zamożny z urodzajnymi glebami lessowymi i właściciele znaczną nadwyżkę płodów rolnych przeznaczali na sprzedaż.
Dobra złotowskie przylegały do lewego brzegu Wisły m in. w miejscowości Rogów. W porcie rzecznym w Rogowie znajdowało się sześć przeładunkowych spichrzów, z których dwa należały do Wodzickich. Jednym z nich był wzniesiony w 1719 roku, z fundacji Eliasza Wodzickiego opisywany tu spichlerz, który po likwidacji portu w II połowie XIX wieku został przeniesiony do Złotej Pińczowskiej.
Spichlerz ten należy do najbardziej interesujących i wyjątkowo pięknych XVIII-wiecznych obiektów gospodarczych. Wyróżnia się nie tylko wśród zachowanych spichrzów podworskich na Kielecczyźnie, ale wśród innych z terenu całej Polski. Jest dwukondygnacyjny, o jednotraktowym układzie pomieszczeń z sienią na osi poprzecznej i amfiladową wewnętrzną komunikacją, a przykryty jest dachem łamanym krakowskim. Rozbicie dachu na dwie płaszczyzny, rozdzielone wysoką ścianką uskokową, z szerokimi okapami, mały kąt nachylenia połaci oraz jednospadowe daszki okapowe na wysokości stropu pierwszej kondygnacji sprawiają, że sylwetka budynku jest lekka i harmonijna, choć równocześnie sprawia on wrażenie monumentalnej budowli. Elementami zdobniczymi są profilowane końcówki belek stropowych i podciągowych, profilowane „rysie" i szeroki, profilowany gzyms podokapowy, wzbogacony ciosanym fryzem. Sposób opracowania elementów konstrukcyjnych i detali architektonicznych dowodzi wysokiej wiedzy technicznej i umiejętności ciesielskich budowniczych spichlerza.
Wieńcowe ściany wzniesiono z drewna modrzewiowego na dębowych przyciesiach położonych na podmurówce z łamanego kamienia wapiennego. W narożach i w pobliżu drzwi wejściowych umieszczono w podmurówce duże bloki z wapienia pińczowskiego. W pierwotnej lokalizacji, w porcie rogowskim, spichlerz był posadowiony na dębowych kłodach zwanych „peckami". Podmurówkę otrzymał dopiero po przeniesieniu do Złotej, przy czym zachowano w niej fragmenty starych dębowych podpór, które są widoczne w tylnym ciągu podmurówki i ciągach szczytowych. Belki zrębu zwęgłowano na nakładkę jednostronną, połączono między sobą tyblami i dodatkowo spięto "lisicami" przytwierdzonymi za pomocą śrub toczonych z drewna bukowego.
Podłogę parteru oraz podłogo-stropy nad parterem i piętrem wykonano z desek sosnowych grubości ok. 4,5 cm.
Konstrukcje stropów wzmacniają biegnące w długiej osi budynku belki podciągowe, wsparte na ścianach szczytowych, działowych, oraz na pionowych słupach znajdujących się w komorach. W każdej komorze na jednym ze słupów wyżłobiona jest orientacyjna podziałka, która ułatwiała odczytanie ilości składowanego ziarna. Wraz ze schodami łączącymi parter z piętrem umieszczona była drewniana rynna zsypowa ułatwiająca transport ziarna, podobnemu celowi służyły otwory w podłogo-stropie nad parterem, zatykane kołkami.
Łamany dach krakowski ma w części czterospadowej więźbę o konstrukcji krokwiowej wzmocnionej jętkami i uzupełnionej pojedynczą ramą stolcową, a elementy te powiązano gęstą siecią mieczy i zastrzałów. Jednospadowe części mają konstrukcję krokwiowo-płatwiową. Wszystkie połacie pokryte są podwój¬ną warstwą gontu.
Tekst: Tomasz Dzikowski
Źródło: Tomasz Dzikowski, Park Etnograficzny w Tokarni, informator turystyczny, Kielce 1999
Słowniczek:
Dach łamany dach mansardowy - zbudowany jest z dwóch oddzielonych od siebie gzymsem powierzchni połaci dachowych. Może być dachem dwu- lub czterospadowym. Jules Hardouin Mansard, francuski architekt jako pierwszy wprowadził to rozwiązanie konstrukcyjne i wykorzystał poddasze jako część użytkową. Rozróżniamy typy: francuski - część dolna o spadku ok. 60°, część górna o spadku ok. 30° oraz polski - posiada jednakowy spadek obu części; występuje też odmiana typu polskiego – tzw. dach krakowski
Rysie – „schodkowo” wysunięte z płaszczyzny ściany (na węgłach) górne belki zrębu, często ozdobnie nacinane, służące do podparcia okapu.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń. W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów (tzw. fryz metopowo-tryglifowy). Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.
Konstrukcja wieńcowa (ściana wieńcowa, konstrukcja węgłowa, blok-hauzowa, na zrąb, zrębowa, na zamek) - ściana drewniana znana już w czasach prehistorycznych (od neolitu). Do dzisiaj kontynuowana w rejonach o bogatych tradycjach ciesielskich takich jak Podhale czy Kurpie. Ściana składa się z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach) na zamki z ostatkami lub bez nich. Ostatkami nazywa się wystające poza obrys budynku końce belek. Belki leżące na sobie łączy się na ogół dębowymi kołkami - tyblami, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi należy uszczelnić np. sznurem, pakułami, wysuszonym mchem.
Przyciesia – belki podstawy konstrukcji.
Węgieł – narożnik, w ścianie wieńcowej naroże budynku wykonane z dwóch krzyżujących się belek drewnianych, z których zbudowana jest ściana.
Tybel - drewniany kołek do łączenia części w wyrobach drewnianych; klin, czop.
Lisice – pionowe belki umieszczone parami (po wewnętrznej i zewnętrznej stronie zrębu), skręcane śrubami, mające na celu wzmocnienie ścian (aby zachowały płaszczyznę). Zazwyczaj wykonane jako ozdobne: z głowicami u góry i piedestałami w partiach dolnych.
Więźba dachowa - konstrukcja szkieletowa dachu, dźwigająca pokrycie. Tradycyjną więźbę stanowią wiązary ustawione prostopadle do kalenicy, wykonane z drewnianych belek zespalanych za pomocą złączy ciesielskich.
Krokiew - ukośna belka, najczęściej drewniana w wiązarach dachowych oparta na belce wiązarowej lub oczepie, wzmacniana często jętką lub podpierana płatwią. Na niej, za pośrednictwem łat opiera się pokrycie dachowe.
Jętka - pozioma belka w górnej części wiązara jętkowego, podpierająca krokwie, jest elementem ściskanym. Jętki mocowane tuż przy kalenicy nazywane są grzędami.
Stolec - słup drewniany w konstrukcji wiązara płatwiowo-kleszczowego, element ustroju (konstrukcji) ramy nośnej (stolcowej). Rama składa się z dwóch lub więcej słupków ustawionych na belkach stropowych lub płatwi lezącej na stropie w kierunku prostopadłym do wiązarów. Płatew ta jest często nazywana podwaliną. Słupki połączone są ze sobą płatwią, na której opierają się krokwie. Rama usztywniona jest w kierunku podłużnym mieczami a w kierunku poprzecznym kleszczami.
Płatew - element konstrukcji dachu, układany w kierunku prostopadłym krokwi. Przenosi obciążenia z krokwi.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
