Przez wiele lat podchodzono w Polsce do kwestii kulturowego dziedzictwa w sposób, który eufemistycznie określę jako: uproszczony. Dawną kulturę ludową i narodową deprecjonowano, przeciwstawiając jej prymitywnie pojmowany postęp i nowoczesność. Przekonywano o wyższości ogniotrwałych pokryć dachowych z eternitu nad „zacofanymi” i łatwopalnymi pokryciami z gontu i słomy. O tym, że lepsze są budynki z betonu niż z drewna, aby dojść do politycznie potrzebnej konkluzji o wyższości gospodarki kolektywnej nad indywidualną. Dziś mity o rzekomych zaletach takich form gospodarowania odeszły w niebyt – ale eternit na dachach, niestety, pozostał. Co gorsze – zaczęły mu towarzyszyć elementy przeniesione z zupełnie odmiennych geograficznie obszarów, tym razem wzięte z Ameryki, czyli obudowy elewacji wykonane z tworzyw sztucznych, popularnie zwane sidingiem.
Daleszanom (którzy czasem sami o sobie mówią: „daleszaki”) raczej nie trzeba uświadamiać jak cenny jest zasób kulturowych wartości odziedziczony po przodkach. Być może niektórym z nich, tak piękne, drewniane miasteczko wydaje się jednak zbyt wiejskie co do charakteru. To nieprawda! Użycie do budowy drewna wcale nie jest cechą typowa wyłącznie dla zabudowy wiejskiej. Większość polskich miast i miasteczek miała znaczącą przewagę drewnianej zabudowy. Wynikało to z obfitości w regionie drewna i z doskonałego opanowania obróbki tego materiału.
Stan zachowania dawnej, zabytkowej substancji jest w Daleszycach znaczny. W stosunku do innych miasteczek - mimo kataklizmów, których historia miastu nie żałowała (jak na przykład wielki pożar spowodowany przez hitlerowców w roku 1944), zachowało się tu bardzo dużo drewnianych budynków. Wprawdzie niektóre z nich wyremontowano w sposób nieumiejętny, odbierający im wiele z posiadanych wartości - nic jednak straconego – drewno jest materiałem dość łatwym do remontowania i większość popełnionych błędów da się stosunkowo łatwo naprawić.
Wśród licznych, zachowanych w Daleszycach obiektów szczególnie wyróżnia się zespół zabudowy ulicy Głowackiego. Ulica ta stanowi prawdziwy unikat i – pomimo ubytków w zabudowie, które niestety już się dokonały – nadal porównywalna może być co do kulturowych wartości z zabudową Kalwarii Lanckorony, Chochołowa czy Zakliczyna.
Zapraszamy zatem na spacer po Daleszycach. Daleszycach pokazanych bez retuszu i upiększeń, takimi jakimi były i są. Ukazanych szczerze, bez ukrywania ciemniejszych stron, ale przedstawionych z sympatią i szacunkiem. Daleszyc, takich, jakimi były „wczoraj” – przed pięćdziesięcioma czy trzydziestoma latami - jeszcze bez asfaltów i „sidingów”, ale już z przeciekającym gontem, uszczelnianym papą. Także Daleszyc dzisiejszych, z betonową zabudową stojącą w tle drewnianych chałup, z oknami z tworzyw sztucznych – ale wciąż jeszcze opierających się zalewowi pseudonowoczesności i obcym nam kulturowo „przeszczepom” z Zachodu. W opisach towarzyszącym obiektom zawarta jest informacja, w którym roku wyglądały tak, jak na rysunku. Brak takiej informacji w opisie świadczy, że ukazany został aktualny stan obiektu.
Budynek „starej gminy”
Obiekt wybudowany przed rokiem 1880, kiedy Daleszyce nie były już miastem i zamiast ratusza, potrzebowały siedziby władz gminy. Dziś już nie istnieje. Miała ona plan prostokąta o wymiarach ok. 10,5 na 20,7 metra. Na jego głównej osi stał ganek podparty dwoma słupami, z ganku wchodziło się do sieni. Partie boczne budynku były dwutraktowe, a trakty miały różna głębokość, – co wynikało bądź z pierwotnych wymagań funkcjonalnych, albo było wynikiem przebudowy. Ostatnim przeznaczeniem budynku było przedszkole; od roku 1978, ze względu na zły stan techniczny, budynek nie był użytkowany.
Karczma stojąca dawniej na rogu ul. Słopeckiej (obecnie Kościuszki) i Rynku (stan z roku 1914)
Działkę pod budowę karczmy kupił w roku 1754 Dominik Popławski, ekonom Cisowskiego klucza, od Macieja Wróbla, ówczesnego burmistrza Daleszyc. Według Bogumiły Szurowej w roku 1852 na miejscu karczmy zbudowano „austerię rządową” – choć może raczej miała miejsce tylko przebudowa i „modernizacja” budynku. Jako austeria - składała się ona z izby szynkowej i stancji oraz stancji gościnnej i komory, rozdzielonych sienią, przez którą wjeżdżało się do stajni. Od roku 1945 na tym miejscu stoi budynek mieszkalny, ale ślady dawnej austerii – jak pisze B. Szurowa - miały zachować się „w postaci murów i piwnic”.
Drewniana willa - ul. Kościelna
Piętrowa, drewniana willa pochodzi chyba z lat międzywojennych. W interesujący sposób „wpisuje się” w daleszyckie tradycje ciesielskie, chociaż prezentuje już modernistyczne formy, charakterystyczne dla przedwojennej architektury polskiej. Podobne wille można zobaczyć w podwarszawskich letniskach, jak Konstancin czy Otwock lub na przedmieściach wielu innych polskich miast.
Chałupa - ul. Głowackiego 12 (stan z roku 1979)
Działki po parzystej stronie ulicy (strona południowo-zachodnia) miały około 50 metrów długości a ich szerokość wahała się od 8,5 do 15 metrów. Najwęższa jest właśnie działka spod nr 12. Jej część frontowa zajmuje chałupa o wymiarach ok. 6 na 8 metrów, na której przedłużeniu stała obórka. Działkę zamykała stodoła - z boiskiem na osi i dwoma zapolami po bokach. Chałupa, o charakterystycznym dla Daleszyc a dla ulicy Głowackiego w szczególności – układzie jednotraktowym, składała się z trzech pomieszczeń. Były to dwie izby, przedzielone sienią. Wejście do chałupy prowadziło od podwórza, a w elewacji frontowej znajduje się jedno okno, umieszczone niesymetrycznie. Chałupa ma dwuspadowy dach, od szczytu osłonięty szalunkami z pionowo przybijanych desek. Bogumiła Szurowa uważa, iż pierwotna chałupa powstała pod koniec XIX stulecia, zaś w roku 1938 właściciel całkowicie ją przebudował, wykorzystując przy przebudowie stary materiał.
Chałupa - ul. Głowackiego 16 (stan z roku 1978)
Choć działka tej posesji jest zdecydowanie szersza (ma 12 m), to szerokość chałupy „trzyma” charakterystyczny dla tej strony ulicy wymiar. Chałupa jest jednak o metr dłuższa i ma inny układ wnętrza: są tu tylko dwa pomieszczenia: sień (od frontu) oraz izba, w której znajdują się urządzenia ogniowe. Od frontu, na osi elewacji znajdują się główne drzwi wejściowe; drugie drzwi prowadzą do sieni od strony podwórza. Chałupa ma tylko jedno okno, oświetlające wnętrze izby od strony południowo-wschodniej. Dach nad chałupą jest dwuspadowy, a szalunki osłaniające od ulicy przestrzeń strychową przybite są „w jodełkę”. Chałupa powstała zapewne pod koniec XIX wieku. Była kilkakrotnie remontowana, a dość poważny remont miał miejsce w roku 1938. Kształt dachu (pierwotnie trójpołaciowego) zmieniono, remontując go z wojennych uszkodzeń. W roku 1976 gont zastąpiono blachą.
Chałupa - ul. Głowackiego 18 (stan z roku 1979)
Działka i chałupa ta miała identyczne wymiary jak sąsiednia. Układ wnętrz chałupy byłby także identyczny, gdyby nie wprowadzona później zmiana wnętrza sieni – rozdzielonej na połowę, przez co (prócz zmniejszonej sieni) powstała niewielka izdebka, służąca do sprzedaży pieczywa (właściciel trudnił się piekarstwem) poprzez towarzyszące drzwiom okno. Elewację pokrywają deskowe szalunki. Działka zabudowana jest od początków XIX stulecia, a chałupa zbudowana została około roku 1850. Remont przyciesi, kilku belek tworzących zrąb oraz gontowego pokrycia miał miejsce w roku 1909.
Chałupa - ul. Głowackiego 22 (stan z roku 1979)
Chałupa ta, pochodząca z roku 1920, nie zachowała się – zastąpił ją budynek murowany z białej silikatowej cegły. Tak jak na rysunku chałupa wyglądała w roku 1969. Zrąb pokrywały całkiem porządne szalunki a dach, kryty blachą, także nie sprawiał wrażenia kiepskiego pod względem technicznym. Czy przyczyną budowy nowego obiektu był pożar, czy były jakieś inne, równie istotne powody? Szkoda, że już jej nie ma!
Chałupy przy ul. Głowackiego, po jej północno-wschodniej stronie
Tak wyglądał dolny odcinek nieparzystej strony ulicy Głowackiego w roku 1950. Ulica miała nawierzchnię brukowaną kamieniami nazywanymi niezbyt wytwornie „kocimi łbami”, ale miała także chodniczek i obowiązkowe ławeczki przy każdej posesji. Ławeczki mocno pobudzały życie towarzyskie, niewypełniane jeszcze wówczas przez telewizyjne seriale. Dachy chałup pokrywał gont, a zręby ścian nie okrywały szalunki. Były one po prostu pobielane, dzięki czemu wyglądały czyściej a wokół nich było widniej, dzięki czemu można było zaoszczędzić nafty (brak słupów elektrycznych skłania do przypuszczeń, że elektryczności na Głowackiego jeszcze wtedy nie było).
Chałupa - ul. Głowackiego 25 (stan z roku 1979)
Chałupa oraz stanowiąca jej przedłużenie obora, powstały około roku 1915. Początkowo w chałupie były dwa pomieszczenia: sień od ulicy (z drzwiami w elewacji frontowej) oraz izba od podwórza. W roku 1926 przybudowano sionkę, w niej umieszczając wejście, a w miejsce dawnych drzwi wstawiono okno. Chałupę nakrywał dach trójpołaciowy, pobity gontem. Wysunięty nad frontową elewacje okap dodawał jej plastyki.
Chałupa - ul. Głowackiego 15 (stan z roku 1979)
Chałupę zbudowano około roku 1880. W części frontowej (półtoratraktowej) mieściła się sień, z drzwiami wychodzącymi na ulicę i drugimi na podwórze oraz izba, oświetlona skierowanym na ulicę sześciokwaterowym oknem. Chałupę nakrywał trzypołaciowy dach pobity gontem, a z uwagi na kiepski stan gontowego pokrycia, dodatkowo zabezpieczony papą. Wysunięty okap dachu zacieniał górna część elewacji. Zrąb chałupy był pobielony, a jej węgły – widoczne.
Chałupa - ul. Głowackiego 13 (stan z roku 1979)
Działka zabudowana jest już od roku 1830, a obecna chałupa pochodzi z około 1880 roku. W roku 1978 tę część chałupy, w której mieściła się izba, rozebrano. Na uzyskanym w ten sposób miejscu wymurowano z cegły wapienno-piaskowej nową izbę. Ocalała drewniana część chałupy miała wymiary ok. 6 na 4.8 metra i składała się z izby (z oknem) oraz sieni (z drzwiami). Zrąb był pobielony; nad nim wznosił się gontowy dach z dość pokaźnym okapem, tworzącym wyraźny cień. Przed chałupą stała ławeczka, nieodłączny atrybut daleszyckiej, drewnianej zabudowy.
Chałupa - ul. Głowackiego 11 (stan z roku 1979)
Według informacji uzyskanej przez Bogumiłę Szurową od właścicieli chałupy – rodzinna tradycja ocenia wiek zagrody na ponad dwa stulecia. Najstarszym elementem siedliska miała być jednak stodoła, ale umieszczony nad izbą siestrzan, nosił datę: rok 1797. Chałupa miała plan mocno wydłużonego prostokąta (6 x 12 metrów), z izbą od frontu i znacznie większą od niej kuchnią od strony podwórza. Dobudowana od południa sionka, w której umieszczone są drzwi stanowiące wejście do chałupy oraz szerokie okno, doświetlające frontową izbę, pochodzą z czasów znacznie późniejszych, zapewne z lat 50. lub 60. Chałupa ma dach dwuspadowy, czym różni się od sąsiadujących z nią chałup. Być może – jak podejrzewa Bogumiła Szurowa – początkowo od strony ulicy poprzedzał ją podcień, nakryty trzecią połacią dachu. Po zlikwidowaniu podcienia przestrzeń strychową osłonięto szalunkiem – tu przybijanym „w jodełkę”.
Chałupa - ul. Głowackiego 9 (stan z roku 1979)
Zagroda ma zdecydowanie XIX-wieczną metrykę, ale chałupa jest od niej znacznie młodsza, zbudowano ją w latach międzywojennych. Chałupa ma plan prostokąta o wymiarach ok. 6 na 10 metra. Jej zrąb nakrywa trójpołaciowy dach, już pod koniec lat 70 o blaszanym pokryciu. Od strony południowo-wschodniej do chałupy dostawiona jest sionka, wykonana w konstrukcji sumikowo-łątkowej, nakryta pulpitowym daszkiem. Na przedłużeniu chałupy – tak samo jak na innych posesjach przy tej ulicy, stała obora - a działkę „zamykała” stodoła.
Chałupa - ul. Głowackiego 7 (stan z roku 1979)
Stary dom stał tutaj już w XIX stuleciu. Spłonął w roku 1944 i zaraz po wojnie odbudowany został na starych fundamentach, ale z nowym rozwiązaniem sieni. Pod tym względem chałupa ta różni się nie tylko od swojej poprzedniczki, ale także od sąsiednich chałup. Sień w niej jest bowiem niemal tak samo szeroka jak cała wcześniejsza chałupa; wymusiło to zupełnie inne rozwiązanie dachu - równolegle do ulicy pojawiła się kalenica. W roku 1977 gont zamieniono na blachę. Zrąb nie był przykryty szalunkami, ale – co ciekawe – nie był również bielony! Przed chałupą stała studnia.
Chałupa - ul. Głowackiego 5 (stan z roku 1979)
Historia powstania tej chałupy jest dość nietypowa: około roku 1892 Antoni Dziurski kupił chałupę stojącą wówczas w Borkowie i przeniósł ją do Daleszyc. Miała ona wymiary 5 na 8 metrów. Na przedłużeniu chałupy wystawił obórkę. Szkieletowa konstrukcja sionki, dostawionej od strony Południowo-wschodniej, świadczy o jej późniejszej dacie powstania. Od frontu chałupa miała dwa okna z ozdobnymi okiennicami oraz płycinowe drzwi, umieszczone w sionce. Elewacje (w tym także szczyt) pokrywały deskowe szalunki, a dwuspadowy dach – chyba pierwotnie gontowy – pokryty był papą.
Chałupa - Plac Cedry nr 3 (stan z roku 1978, obecnie nie istniejąca)
Zbudowana w roku 1911 przez Jana Łebka, usytuowana szczytem do ulicy. Chałupa jest jednotraktowa, o programie: izba, kuchnia, komora (później sień). Od południa do chałupy przylegała sionka, od wschodu – obora. Wjazd na podwórze prowadził dwuskrzydłową bramą, nakrytą daszkiem. Charakterystyczną cechą tej chałupy były ozdobne, profilowane podokienniki umieszczone pod sześciopolowymi, dwudzielnymi oknami. Dach początkowo kryty był gontem, ale potem na zniszczony i zapewne przeciekający gont - dodatkowo położono papę.
Chałupa - Plac Cedry 5
Rozwiązanie elewacji tej chałupy od strony Placu Cedry nawiązuje do nieistniejącej chałupy spod nr 3, z tym, że inaczej rozwiązano dach, obejmujący tu również sionkę, przez co kalenica dachu (pod „trójką” widoczna tylko od strony podwórza) pojawia się także od strony placu. Pobielony zrąb chałupy nie jest zakryty szalunkami, a jego stan wciąż wydaje się być dość dobry. Interesującym urozmaiceniem elewacji frontowej jest pnąca się po niej roślinność. Ciekawy jest też otoczony sztachetami ogródek.
Chałupa - róg Placu Cedry i ulicy Wigury (stan z roku 1969)
Plac Cedry pełnił dawniej rolę pomocniczego placu targowego. Handlowało się tu asortymentem wprawdzie niezbędnym do życia, ale mniej atrakcyjnym estetycznie, a szczególnie zapachowo. Czy fakt, ze handlowano tu bydłem i trzodą chlewna miał wpływ na charakter zabudowy – raczej nie, gdyż zachowane tutaj budynki w niczym nie odbiegają od typowych dla Daleszyc rozwiązań. Podobnie było z budynkiem stojącym na rogu placu i ulicy Wigury. Zbudowany zapewne po ostatniej wojnie, miał dwuokienną elewacje frontową, poszerzoną o sień z drzwiami wejściowymi – pierwotnie zapewne stanowiącą wykonaną w odrębnej konstrukcji przybudówkę, a po odbudowie – dołączoną jako integralna część budynku.
Kurnik zrębowy - ul. Wigury nr 1 (stan z roku 1978)
Właścicielem wybudowanego około roku 1929 kurnika był Józef Liskowski. Budyneczek składał się tylko z jednego pomieszczenia, a jego zrąb, wykonany z krawędziaków, połączonych w nakładkę prostą, dwustronna, ustawiony został bezpośrednio na gruncie. Nad kurnikiem znajdowała się powała z żerdzi,, a do powstałego w ten sposób stryszku, przeznaczonego na przechowywanie paszy – dostęp prowadził przy pomocy dostawianej drabiny. Już pod koniec lat 70. stan techniczny kurnika był bardzo zły – nic więc dziwnego, że obecnie już nie istnieje.
Chałupa - ul. Paderewskiego 7
Ulica Paderewskiego jest równoległa do ulicy Głowackiego - tak więc położone przy niej posesje graniczą z działkami parzystej strony Głowackiego. Z bliskości tych dwóch ulic wynika oczywista „bliskość” stosowanych rozwiązań architektonicznych. Tak więc chałupa z Paderewskiego niczym w zasadzie nie różni się od sąsiadki z Głowackiego. Tak samo wąski front, takie samo usytuowanie szczytem do ulicy. Chałupa z ul. Paderewskiego 7 ma elewację frontową osłoniętą „szalunkiem” wykonanym chyba z płyty pilśniowej. Ma też dobrze zachowane węgły i trójdzielne okna.
Chałupa - ul. Paderewskiego 12
Po przeciwnej stronie ulicy stoją pozostałości budynku nr 12. Najlepiej zachowała się jego elewacja właśnie od strony ulicy. Pozostałe wyglądają zdecydowanie gorzej – a z dachu pozostał właściwie już tylko jego szczyt. Umieszczone od frontu okno na trwałe zamknięto okiennicami. Pochylające się nad zrujnowaną chałupą drzewo sprawia wrażenie pogrążonego w smutku.
Chałupa - ul. Mickiewicza 66 (stan z roku 1978)
Budynek zbudowany został w roku 1945, w ramach odbudowy Daleszyc z wojennych zniszczeń. Ówczesna odbudowa nie spowodowała jednak zerwania z tradycją i charakterystycznymi dla zabudowy osady rozwiązaniami. Nowy budynek wzniesiono na starych fundamentach i pozostawiono taki sam układ i formy architektoniczne. Nawet sionka, dobudowana do chałupy, musiała powstać nieco później niż sama odbudowa, bowiem ma ona inną (szkieletowa ) konstrukcje niż zrąb budynku. Nie zapomniano też o ławeczce!
Chałupa na Wójtostwie
Główną budowlą daleszyckiego wójtostwa był dwór – stanowiący kiedyś rezydencję (i miejsce pracy) wójta. W pobliżu dworu znajdowały się zabudowania folwarczne (wśród nich drugi dwór, zwany „folwarcznym”) oraz budynki „włościańskie”. Te ostatnie niczym w zasadzie nie różniły się od innych, im współczesnych daleszyckich chałup. Były też wąskofrontowe, z oknem umieszczonym w elewacji frontowej, ewentualnie z przybudowaną sionką, przez którą wchodziło się do wnętrza domu. Podobnie jak w samych Daleszycach, tak i chałupy z Wójtostwa, często mają XIX-wieczny rodowód. Sądząc po wielkości otworu i formie stolarki okiennej, pokazany tu budynek musiał być przebudowywany albo przed wojną, albo nawet po jej zakończeniu.
Chałupa z ul. Mickiewicza
Chałupa ma konstrukcję zrębową z wyraźnie widocznymi rozwiązaniami węgłów. Jest pobielona, a biel jej ścian pięknie kontrastuje z bujną zielenią, towarzyszącą jej od strony ulicy. Przybita na zużytym i nieszczelnym goncie papa - nie wygląda najlepiej.
Tekst: Roman Mirowski
Źródło: Roman Mirowski, Dariusz Kalina, Miasto Daleszyce, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji w Kielcach, Kielce 2007
Słowniczek:
Konstrukcja wieńcowa (ściana wieńcowa, konstrukcja węgłowa, blok-hauzowa, na zrąb, zrębowa, na zamek) - ściana drewniana znana już w czasach prehistorycznych (od neolitu). Do dzisiaj kontynuowana w rejonach o bogatych tradycjach ciesielskich takich jak Podhale czy Kurpie. Ściana składa się z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach) na zamki z ostatkami lub bez nich. Ostatkami nazywa się wystające poza obrys budynku końce belek. Belki leżące na sobie łączy się na ogół dębowymi kołkami - tyblami, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi należy uszczelnić np. sznurem, pakułami, wysuszonym mchem.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
Węgieł – narożnik, w ścianie wieńcowej naroże budynku wykonane z dwóch krzyżujących się belek drewnianych, z których zbudowana jest ściana.
Siestrzan (sosręb, sosrąb, tragarz) - główna belka w stropie drewnianym. Biegnie w kierunku poprzecznym do pozostałych belek. Zazwyczaj ma większy przekrój. W przeszłości sosręb często pełnił funkcję ozdobną. Umieszczano na nim datę wzniesienia budynku, opatrywano go znakiem (gmerkiem) cieśli lub nazwiskiem właściciela; bywał też pokryty ornamentem albo zdobiony sentencjami i życzeniami.
Konstrukcja sumikowo-łątkowa - rodzaj szkieletowej konstrukcji ściany składającej się z następujących elementów: podwalina (belka pozioma oparta na fundamencie), słupki (łątki - elementy pionowe połączone na czopy z podwaliną i oczepem. W słupkach w konstrukcji tradycyjnej są wykonane podłużne wyżłobienia, czasem bruzdy otrzymuje się przez nabicie listew), oczep (górna belka zamykająca ścianę), sumiki (poziome bale wsuwane w wyżłobienia w łątkach), miecze (czasem stosowanych w narożach budynku, służą do usztywniają konstrukcję).
Konstrukcja szkieletowa budynków – system konstrukcji ścian lub budynków polegający na rozdzieleniu funkcji elementów nośnych (szkieletu) i wypełniających.
Kalenica - najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych. Jest to tzw. kalenica główna, w odróżnieniu od linii przecięcia skośnych krawędzi połaci, które tworzą tzw. kalenice narożne.
Źródło: pl.wikipedia.org
