W Dzierżkowych czasach stał już w Busku kościół w którym znajdował się obraz Matki Boskiej, w XIII stuleciu uważany za cudowny. Dzięki licznym pielgrzymom pragnącym odwiedzić świątynię z cudownym obrazem osada rozwijała się lepiej od innych, pozbawionych tak wówczas istotnego czynnika miastotwórczego. Darzyli osadę swą przychylnością piastowscy książęta; Bolesław Wstydliwy, przychylając się do prośby swej siostry, błogosławionej Salomei, potwierdza przywileje buskiego klasztoru i „takowy łaskami darzy” – pisze ksiądz Wiśniewski. Leszek Czarny zaś w roku 1287 na prośbę opatki Agnieszki „wyniósł Busk do godności miasta”, nadając mu prawo średzkie.
W czasach walk Władysława Łokietka z krakowskim biskupem Muskatą, ściślej w roku 1306, Busko będące już miastem (w dokumencie występuje jako oppidum Buszk) zostało obrabowane przez żołdactwo Muskaty, „lud poraniony, człowiek zabity, zakonnice wiele przykrości doznały”. Mimo kiepskich początków, stulecie XIII było dla miasta raczej pomyślne, a to dzięki dogodnemu położeniu na szlaku handlowym z Wiślicy do Chęcin. Kwitło tu rzemiosło, a słynne tutejsze piwo (cervisia de Busk) podawane było nawet na królewskim dworze. Zatrzymywał się tu często podczas podróży na Litwę Jagiełło dokonując zakupów, a w 1393 królowa Jadwiga zaciągnęła pożyczkę u proboszcza buskiego klasztoru (czyżby miejscowych cen nie wytrzymywała nawet królewska kieszeń?).
Długosz nazwał Busko oppidum frequens foro, czyli ośrodkiem lokalnego handlu. Targowano tu we środy, główny jarmark odbywał się na św. Prokopa, a od roku 1412 także na św. Floriana. Pod koniec XV wieku podwojono też ilość dni targowych w tygodniu.
Pierwotny kościół Buska rozebrano i w roku 1470 wzniesiono z kamienia nowy, pod wezwaniem Niepokalanego poczęcia Najświętszej Marii Panny. Nie ma jednak pewności, czy w Busku nie istniały wcześniej dwie świątynie: Mariacka przy klasztorze i parafialna św. Prokopa. W każdym razie w roku 1598, czego dowodem jest dokument spisany po wizytacji, w Busku stał tylko jeden kościół, „spalony przed 34 laty, ale rychło odbudowany p.w. Wszechmogącego Boga i NMP” – pisze Feliks Kiryk.
W roku 1804 kościół powiększono, a w 1820 odbudowano po pożarze. Na początku XX stulecia świątynię przebudowano, zamieniając dawne prezbiterium na nawę. Co do cech stylowych: jest to obiekt barokowo – klasycystyczny, z zachowanymi pozostałościami gotyckimi, które odnaleźć można w dolnych partiach murów dawnej nawy, w przyporach, w elewacji zachodniej. Nawa jest obecnie węższa od prezbiterium, przy niej od strony południowej dobudowana jest siedemnastowieczna kwadratowa kaplica nakryta kopułą, z początków XVII stulecia. Od wschodu nawa zamknięta jest owalna kruchtą. Elewacja wschodnia jest klasycystyczna, z zaokrąglonymi narożami i zwieńczona trójkątnym przyczółkiem.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Barok (z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque - "bogactwo ozdób") główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.
Klasycyzm (z łac. classicus - doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie, a następnie występował równolegle do baroku, czyli od XVII wieku do końca wieku XVIII, w niektórych krajach trwał do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Styl ten szczególnie nawiązywał do antyku.
Gotyk – styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.
Przypora - mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Patrząc na niego z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych, wysokich okien, zajmujących dużą powierzchnię ścian, które przez to traciły swoją funkcję nośną.
