O początkach kościoła i parafii w Lisowie niewiele wiadomo. Najstarszą informację mamy z roku 1326, lisowskim plebanem był wówczas Dobrzesław albo Dobiesław. Rawita Witanowski pisze: „kościół...według niepewnej wiadomości fundować miał w 1312 roku Janusz Brandys, może ojciec Klemensa, starosty chęcińskiego. Lecz gdy owo mętne źródło (Rubrycela z 1900 r.) stanowczo twierdzi, iż wzniesiony był wtedy z kamienia - Długosz w połowie XV wieku zastał go drewnianą świątynią, pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła, a dziedzicem wsi byli: Lisowski h. Róża, Piotr Budkowski h. Kopaczyna i Jan Solecki" (herbu Ostoja). Co do stosunków własnościowych i prawnych wsi, pierwszy wiarygodny zapis mówi, że w roku 1385 królowa Jadwiga nadała na prośbę Spytka, dla jego wsi Lisowa prawo niemieckie. W ”Liber Benejiciorum” Długosz podaje, że lisowskim plebanem w roku 1440 był ksiądz Jan. Z innego, późniejszego źródła wynika, że w roku 1536 dziedzicem Lisowa był Jakub Dunin.
Nie jest znany fundator, nie są także znane ani data budowy, ani data konsekracji obecnej, murowanej świątyni. Najpewniej powstał on w wieku XVI - o czym świadczyć mogą gotyckie szkarpy opinające jego korpus (takie datowanie zamieszcza też Rawita Witanowski) a także źródła pisane, w których w roku 1598 kościół już istnieje. Zmienione też zostało wezwanie świątyni - teraz św. Mikołaja. W pierwszej fazie swego istnienia składał się on z prostokątnej nawy i trójbocznie zamkniętego prezbiterium z przybudowaną od północy zakrystią. Od frontu do nawy przybudowano wieżę (czworokątną u podstawy, a od gzymsu - ośmioboczną), będącą dzwonnicą a zarazem, w poziomie parteru - kruchtą. Budulec stanowił kamień. Do nawy nakrytej płaskim stropem, z obu stron dobudowane były kaplice, nakryte sklepieniami, które wraz z prezbiterium (także przykrytym sklepieniem) utworzyły układ krzyża. Prawe (południowe) ramię krzyża stanowiła kaplica Pana Jezusa, a lewe (północne) kaplica św. Barbary, zwana też kaplicą Krasińskich.
W roku 1680 kościół wizytował krakowski arcybiskup Pęgowski. Z inwentarza z roku 1783 wynika, że rocznicę konsekracji obchodzono w Lisowie w pierwszą niedzielę po świętym Michale. Lisowski kościół palił się kilkakrotnie. Po pożarze z roku 1740 odbudował go na własny koszt ksiądz Jan Kanty Dymuchowski w roku 1746.
Poważny remont i przebudowę świątynia przeszła w latach 1912 - 13, kiedy to ksiądz Zacharski: ,, Kościół przebudował, powiększył, umalował, dwa boczne ołtarze postawił, ławki sprawił itp. ". Autorami projektu przebudowy byli Józef Pius Dziekoński i nieznany z imienia Jakimowicz. Wyburzyli oni stare prezbiterium, przedłużając nawę w kierunku wschodnim i kończąc ją nowym prezbiterium, o wymiarach i planie bardzo przypominających stare. Ciekawostką jest, że projekt nie był uzgadniany z władzami konserwatorskimi. W czasie działań wojennych (II wojna światowa) kościół doznał uszkodzeń. Po wojnie był kilkakrotnie remontowany. Obecnie skończył się kolejny remont - elewacja została odnowiona i zyskała nowa kolorystykę, zaś dach - nową, miedzianą blachę. Inwestycja została zrealizowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu operacyjnego „Dziedzictwo kulturowe”.
Najciekawszą i najbardziej wartościową częścią kościoła jest kaplica św. Barbary. Jej wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym ze zwornikiem, w którym umieszczony jest herb Krasińskich - Ślepowron. Charakter wnętrza jest bardzo jednolity, dominuje w nim czarny marmur uzupełniony alabastrem. Ołtarz z posągiem św. Barbary i płaskorzeźbionym wyobrażeniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W tablicy erekcyjnej z roku 1647 fundator zamieścił także szczegółowe zalecenia, zawierające cel fundacji, sposób wykorzystania kaplicy oraz środki na jej utrzymanie. Była to bowiem specjalna prebenda uposażona dziesięcinami wsi dworskich: Brodów, Górek i Maleszowej.
Kaplica miała swoją własną zakrystię, do której wiódł otwór drzwiowy ozdobiony „uszatym” portalem z herbem Krasińskich. Zgodnie z zaleceniem fundatora miała być tu odprawiana msza co najmniej trzy razy w tygodniu - w intencji fundatora i członków jego rodu. W kaplicy mogli być chowani wyłącznie członkowie rodu Krasińskich. O tejże kaplicy pisał Rawita Witanowski, który lisowski kościół zwiedzał jeszcze przed przeróbkami Dziekońskiego: „Najcenniejszą ozdobą kościoła tego jest kaplica Krasińskich, niewielka rozmiarami, bo zaledwie dziesięć łokci długa i ośm szeroka, sklepiona, którą oddziela od głównej nawy kunsztownie kuta w żelazie krata z herbem Korwin i napisem Capella Crasiniane. Fundacja to z XVII wieku Gabriela Krasińskiego, kasztelana płockiego, gdy był jeszcze wojewodzicem płockim”.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Dariusz Kalina, Roman Mirowski, Władysław Strojny, Pierzchnica i okolice, pod redakcją Dariusza Kaliny, Kielce - Pierzchnica 2010
Słowniczek:
Gotyk – styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę. Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.
Szkarpa, skarpa, przypora – mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Oglądany z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych, wysokich okien, zajmujących dużą powierzchnię ścian, które przez to traciły swoją funkcję nośną. Stosowany także w budowlach technicznych jak ściany fortyfikacji, kanałów itp. Szczególnie rozwiniętą postać skarpa przybierała w romańskiej i gotyckiej architekturze kościelnej. Romańskie skarpy były wydatne, masywne, odchodząc dość daleko od podpieranych ścian, natomiast w gotyku skarpy przybrały bardzo charakterystyczne dla tego okresu formy uskokowych ażurowych podpór jeszcze dalej odchodzących od ścian nośnych, tworząc system przyporowy w postaci wielu stopni łęków i filarów przyporowych.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Sklepienie krzyżowe - sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień. Podparte jest na czterech filarach lub słupach usytuowanych w wierzchołkach kwadratu (planu pomieszczenia). Podpory znajdują się pod przekątnymi powstającymi przez przecięcie się kolebek. Wzdłuż nich przenoszone są obciążenia. Sklepienie stosowane znacznie częściej niż klasztorne, pozwalało na swobodniejsze kształtowanie wnętrza.
Zwornik (klucz) – jako termin z dziedziny historii architektury: jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik – w odniesieniu do sklepienia.
Portal to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym.
