Początki tego procesu obserwować możemy jeszcze za czasów Zygmunta III, ale prawdziwy jego rozkwit, w tym także i na prowincji nastąpił dopiero za panowania Władysława IV, w latach 1635-45. Okres ten, nazywany nawet „dekadą pałacową”, przyniósł znaczną liczbę nowych budowli o cechach wyraźnie nowatorskich.
Jednym z najlepszych przykładów i to najlepiej zachowanym, jest pałac biskupów krakowskich w Kielcach. Pałac wzniesiono w latach 1637-41. Fundator budowy - kanclerz koronny i krakowski biskup, Jakub Zadzik nie zdążył już w nim zamieszkać - zmarł w marcu 1942 roku.
Kielecki pałac często nazywany bywa zamkiem. Określenie „zamek” pojawiło się już w inwentarzu z roku 1645, dotyczyło jednak nie samej rezydencji, lecz faktu, że była ona otoczona murami. Jan Leszek Adamczyk odczytuje inwentarz w ten sposób: „W takim ujęciu zamek oznacza dosłownie zamkniątą murami zabudowaną przestrzeń”, zwracając też uwagę, jak bliskie jest kieleckie założenie pałacowe włoskiemu pojęciu palazzo in fortezza. Zwartą bryłę pałacu ustawiono naprzeciw kolegiaty, tak samo sytuując ją względem stron świata - ale osie obu budowli nie pokrywają się. Zbliżony do kwadratu plan pałacu sprawia, iż ma on trakty tak głębokie, że trzeba było nakryć go dwoma równoległymi, czterospadowymi dachami.
Pałac stanął pomiędzy reprezentacyjnym podwórzem a ogrodem, toteż obie jego dłuższe elewacje są jednakowo ważne i w obydwu główną oś podkreślono trójprzęsłową loggią. W kompozycji elewacji dominuje zasada troistości. Podobno takie było życzenie biskupa Zadzika, wielkiego wroga reformacji a arianizmu w szczególności, chcącego w ten właśnie sposób podkreślić rolę i znaczenie Trójcy Świętej. Fasada podzielona jest na trzy części, z których każda posiada trzy osie okienne. Trzy arkady ma każda z loggii, wreszcie dach zdobią też trzy lukarny. Tylko trzykondygnacyjnych, sześciobocznych, wież jest cztery; od strony ogrodu przylegają do korpusu, a od podwórza połączone są z nim niskimi ścianami parawanowymi. Dawniej ściany te ozdobione były figurami Szwedów i Moskali, upamiętniającymi sukcesy Zadzika odniesione na niwie dyplomacji. W okresie zaborów figury zostały usunięte.
Co do autorstwa pałacu istnieją spory. Powtarzają się tu dwa nazwiska: Giovanniego Trevano i Tomasza Poncino. Pogląd, że był to jednak Poncino można znaleźć w książce Mariusza Karpowicza, który w kieleckim pałacu widzi echa budowli z rodzinnego kraju architekta – Collegio Borromeo w Pavii Pellegrina, czy – co do detalu – Palazzo Gallio z miejscowości Gravedona nad jeziorem Como (a z tego właśnie regionu Italii pochodził Poncino).
Podwórze pałacu otoczone było pierwotnie tylko murem. Skrzydła, które zamykają obecnie dziedziniec od południa i od północy dobudowane zostały sto lat później. Genezą budowy skrzydła południowego była chęć połączenia gankami pałacu z kolegiatą i z kompleksem obiektów „szkolnych” (obecne Seminarium). Pomysłodawcą był biskup Szaniawski, a jego następca, kardynał Lipski, dla symetrii kazał wznieść także skrzydło północne.
Kielecki pałac był ulubioną rezydencją biskupów krakowskich. Często gościły w nim koronowane głowy: w roku 1661 przebywał tu Jan Kazimierz, w 1702 szwedzki Karol XII ze swoim sztabem, w 1787 Stanisław August Poniatowski. W skrzydle pałacu mieściła się Staszicowska Akademia Górnicza.
Wnętrza pałacu są znakomitym i wyjątkowo dobrze zachowanym przykładem architektury epoki Wazów. Układ wnętrz, podobnie jak kompozycja elewacji, ma charakter osiowy. Reprezentacyjne pomieszczenia znajdują się na piętrze, posiadającym charakter typowego dla baroku "piano nobile".
Pierwsza z dwóch wielkich sal umieszczonych na głównej osi pałacu to Sień, nazywana też Salą Rycerską. Za nią, od strony ogrodu, znajduje się Wielka Izba Stołowa, nazywana też Salą Portretową. Przykryto ją bogato polichromowanym modrzewiowym stropem (z roku 1640). Pod stropem ściany pokrywa fryz złożony z 35 portretów krakowskich biskupów, poprzedników Zadzika. W dolnej części fryzu portrety następców Zadzika, domalowane w wieku XIX. Na ścianie zachodniej, nad oknami po środku Orzeł Biały z wazowskim Snopkiem na piersi, portrety Zygmunta III i Władysława IV, ale także konterfekt fundatora pałacu, biskupa Jakuba Zadzika oraz Trzy Korony (herb krakowskiej kapituły) i Korab (herb Zadzika).
Z Salą Portretową sąsiadują tak zwane apartamenty biskupie i pokoje Senatorskie. W pomieszczeniach tych najcenniejszym elementem są plafony, powstałe w warsztacie Tomasza Dolabelli. Każdy z plafonów zawiera jedno malowidło centralne i cztery niewielkie obrazy narożnikowe. W pierwszym pokoju senatorskim, w polu głównym przedstawiono Władysława IV przyjmującego w obozie pod Kwidzyniem szwedzkich posłów; w narożnikach sceny z walk i rokowań polsko-szwedzkich. W drugim pokoju senatorskim plafon obrazuje pożar Moskwy, obleganej w 1612 roku przez wojska polskie. Umieszczony w apartamencie biskupim plafon przedstawia scenę sądu sejmowego nad arianami (z roku 1638). W scenie tej sportretowano przewodniczącego obradom Władysława IV, hetmana Koniecpolskiego a także i biskupa Zadzika. Ten ostatni w sądzie udziału wprawdzie osobiście nie brał, ale niewątpliwie należał do inspiratorów tego wydarzenia.
W roku 1789 dobra biskupów krakowskich, w tym także pałac, zostały upaństwowione. Aż do roku 1971 pałac wykorzystywany był na siedzibę różnego rodzaju władz. Podczas remontu w latach 60. XIX stulecia carskie władze zeszpeciły go, likwidując strzeliste, barokowe hełmy wież i zastępując je przysadzistymi, ostrosłupowymi daszkami. Rosjanom nie chodziło tu wcale o względy estetyczne. Denerwowało ich, że górujące nad ówczesnymi Kielcami wieże przypominały Polakom dawniejsze czasy, potęgując niechęć do zaborców i pragnienie pozbycia się ich - a dominantę panoramy stanowić miała wybudowana wtedy w pobliżu katedry prawosławna cerkiew. Hełmy powróciły na pałacowe wieże dopiero wraz z powrotem niepodległości. Wtedy także – dokładniej: w latach trzydziestych, w pomieszczeniach południowej części parteru pałacu urządzono mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego.
Dziś w kieleckim pałacu mieści się Muzeum Narodowe. Zgromadzono tu wiele bardzo cennych eksponatów, rozmieszczając je zgodnie z zachowanymi starymi opisami pałacowych wnętrz.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Piano nobile to kondygnacja w budynku mieszcząca pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym na pierwszym piętrze (druga kondygnacja). Parter mieści pomieszczenia o charakterze gospodarczym, występuje tu tylko pomocniczo. Charakterystyczną cechą jest to, że okna na pierwszym piętrze są większe niż w pozostałych kondygnacjach budynku. Jest pięknie przyozdobiona. Piano nobile występuje w epokach renesansu, baroku i klasycyzmu. Wejście po schodach na pierwsze piętro zapowiadało piękny wystrój pokoi położonych na tym piętrze.
Konterfekt (Portret) (fr. portrait) - obraz, zdjęcie lub inne dzieło będące przedstawieniem osoby i odwzorowujące jej wygląd zewnętrzny, a czasem także cechy osobowości.
Polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.
W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów (tzw. fryz metopowo-tryglifowy). Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.
Plafon – sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona malowidłem, sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem itp. Plafony występowały już w starożytności i średniowieczu. Bardziej ozdobne formy występują w okresie renesansu i baroku. Najbardziej dekoracyjną formą plafonu jest plafon iluzjonistyczny, ozdobiony malowidłem o tematyce mitologicznej, alegorycznej (w budowlach świeckich) albo religijnej (w kościołach). Plafony zdobiły wnętrza do XIX wieku.
Źródło: pl.wikipedia.org
