Z Długoszowego „Liber Benefitiorum” dowiadujemy się, że wieś należała do Mikołaja Sancygniewskiego herbu Jelita, dziesięcinę płaciła prepozyturze w Skalbmierzu, za wyjątkiem szlacheckiego folwarku, który płacił ją na rzecz miejscowego kościoła.
Paprocki w „Herbarzu” pisze, że rody Secygniowskich lub Sancygniowskich tworzą wraz z Pacanowskimi jedną rodzinę Jelitczyków i piszą się „z Pacanowa”. W XV stuleciu znani byli: Piotr Secygniowski z Pacanowa, sędzia sandomierski, Florian z Pacanowa, później także Jakub, starosta buski i Paweł, obaj „sławni wojownicy”, Dionizy, kamieniecki biskup z czasów ostatniego Jagiellona czy Jakub Secygniowski, „studiujący” sztukę wojenną w armii cesarza Karola V.
Pierwszą obronną rezydencję w Sancygniowie wybudował prawdopodobnie Piotr Sancygniowski, odnotowany w źródłach w latach 1387 – 1421, syn Klemensa Mokrskiego, radomskiego kasztelana. Relikty tej pierwszej budowli zapewne tkwią gdzieś w murach późniejszego pałacu, choć nie wykluczone, że średniowieczna rezydencja znajdowała się w północno-wschodnim narożniku obecnego parku. Badań archeologicznych nie prowadzono.
W 2. połowie XVI stulecia zbudowany został obronny dwór. Wznieśli go ostatni przedstawiciele rodu Sancygniowskich. Położony na zachodniej krawędzi rzeczki Sancygniówki zespół zabezpieczony był od wschodu i północy murem, a od południa ograniczony stawem. Stan obecny tylko po części przypomina późnorenesansowy układ. Uległ on dość istotnym przekształceniom wskutek dokonanej w roku 1882 przebudowy, a właściwie raczej budowy pałacu dla Andrzeja Deskura według projektu Adama Oczkowskiego. Część elementów szesnastowiecznego układu zachowało się jednak do dzisiaj. W narożniku północno-wschodnim wciąż stoi brama, wzniesiona w końcu XVI stulecia. Wieńczy ją attyka o grzebieniu z szyszek i esownic. Otwór bramny obramiony jest rustyką – wyżej znajduje się wnęka o profilowanym obramieniu i trzy „kluczowe” strzelnice.
Obok bramy stoi budynek przybramny, pochodzący zapewne z XVII stulecia, wymurowany z kamienia na planie zbliżonym do kwadratu. Wewnątrz ma dwa pomieszczenia, a przykrywa go czterospadowy dach gontowy. Od strony południowej wmurowany jest kamienny portal, prawdopodobnie także siedemnastowieczny.
Trzecim i najbardziej okazałym obiektem jest tak zwany lamus, noszący tez miano ariańskiego zboru. Najpewniej był to kiedyś budynek mieszkalny, czyli „kamienica”. Ma on plan kwadratu, a wymurowany jest z kamienia, za wyjątkiem detali, które wykonane są z ciosu. Na każdej z trzech kondygnacji (wliczając w to sklepioną kolebkowo piwnicę) jest tylko jedno, ale za to obszerne pomieszczenie. Od południa stoi przy „lamusie” mała przybudówka z 2. połowy XVIII stulecia, osłaniająca zejście do piwnicy. Parter, z wejściem od zachodu poprzedzonym kamiennymi schodkami, zasklepiony jest kolebkowo, piętro nakrywa belkowy strop, a całość przykryta jest namiotowym gontowym dachem.
Z detali zachowały się renesansowe portale, prostokątne, profilowane, zwieńczone gzymsami. Na nadprożu dolnego portalu jest tarcza z herbem Pilawa. Osadzone w nim drzwi są żelazne, okute w skośną kratę.
Słowniczek
Attyka - ścianka, balustrada wieńcząca elewację budowli, zasłaniająca dach; często o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeźbiarskiej; znana od starożytności, popularna w renesansie.
Rustyka - sposób dekoracyjnego obrobienia kamieni, tak aby miały bardziej surowy wygląd.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
Portal to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym.
Cios – blok z kamienia najczęściej w kształcie prostopadłościanu. Posiada przynajmniej jedną powierzchnię obrobioną w sposób dekoracyjny i przeznaczoną do eksponowania na powierzchni lica budowli.
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór).
Dach namiotowy - dach o trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym wierzchołku. Szczególnym przypadkiem takiego dachu jest pokrycie stożkowe.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Renesans (odrodzenie) w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku średniowiecza do początków baroku. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu w różnych krajach są ogromne (np. między Włochami i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca epoki średniowiecznej.
Tekst: Roman Mirowski.
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
