Początki eksploatacji skał na Kadzielni z przeznaczeniem do wyrobu wapna, sięgają prawdopodobnie połowy XVII w. i związane są z budową Pałacu Biskupów Kieleckich na Wzgórzu Zamkowym. Pierwsze szybowe piece wapiennicze pojawiły się na Kadzielni pod koniec XVIII w. Sto lat później, na przełomie XIX i XX w. zostały one zastąpione przez dwa piece kręgowe z wysokimi kominami nadającymi tej części miasta charakter przemysłowy. Eksploatacja wapieni i produkcja wapna palonego trwała przez cały okres międzywojenny. Po II Wojnie Światowej Kadzielnia, wraz z innymi upaństwowionymi zakładami przetwórstwa skał, weszła w skład przedsiębiorstwa "Kieleckie Zakłady Przemysłu Wapienniczego". Rozwój miasta spowodował, że czynny kamieniołom stał się uciążliwym sąsiedztwem dla otaczającego go budownictwa mieszkaniowego; prowadzenie robót górniczych powodowało też perturbacje w komunikacji miejskiej w pobliżu Kadzielni, toteż w r. 1962 eksploatacja skał została wstrzymana, a kamieniołom przekształcony w obiekt chroniony. Zagospodarowanie nieczynnego kamieniołomu miało na celu połączenie jego walorów naukowo-dydaktycznych z kulturalnymi i rozrywkowymi. Część Kadzielni, obejmująca między innymi tzw. "Skałkę Geologów" została uznana za rezerwat ścisły.
Roboty rekultywacyjne, prowadzono w latach 1966 - 68, w r. 1971 r. oddano do użytku amfiteatr. Od tego czasu Kadzielnia służy mieszkańcom Kielc jako miejsce spacerów i koncertów, a dla kolejnych pokoleń geologów jest znaczącym obiektem badań naukowych.
Skały odsłonięte w północnej i środkowej części kamieniołomu - jasne wapienie organogeniczne - noszą w literaturze geologicznej nazwę wapieni kadzielniańskich. Powstały około 375 milionów lat temu (paleozoik - dewon - fran) w ciepłym, tropikalnym morzu jako rafy koralowe, identyczne z dzisiejszymi rafami koralowymi strefy tropikalnej, np. Wielką Rafą Koralową koło Australii. Można w nich spotkać skamieniałości koralowców, ślimaków, głowonogów i ramienionogów. Obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich znajdował się wtedy w strefie równikowej. Wiele gatunków skamieniałości opisanych z Kadzielni, ma w swej łacińskiej nazwie człon "kadzielniae", jako określenie miejsca, skąd pierwszy raz opisano dany gatunek. Najważniejszych szczątków organicznych nie da się zobaczyć gołym okiem - są to mikroskopijne twory przypominające maleńkie szczęki, zbudowane głównie z fosforanu wapnia, zwane konodontami. Masowość ich występowania i zróżnicowanie w profilu geologicznym sprawiają, że stanowią one bardzo dobre skamieniałości przewodnie, a więc repery czasu geologicznego. Powyżej wapieni, tworząc podręcznikowy przykład tzw. "niezgodności geologicznej", leży młodszy (paleozoik - dewon - famen) kompleks skał złożony z marglistych iłowców łupkowych, w których znajdowano m.in. szczątki ryb.
Odsłonięcia skał dewońskich na Kadzielni rejestrują również ślady niepokojów tektonicznych towarzyszących kształtowaniu się Gór Świętokrzyskich. Stwierdzono tu obecność "żył neptunicznych", które interpretuje się jako szczeliny w osadzie powstałe w wyniku trzęsień ziemi. W pobliżu dawnego magazynu materiałów wybuchowych można obejrzeć tzw. "lustro tektoniczne" - stromo nachyloną, wygładzoną płaszczyznę, wzdłuż której nastąpiło przemieszczenie mas skalnych, tworząc uskok tektoniczny.
Szczeliny w skałach wapiennych były drogami migracji dla roztworów wodnych i miejscem wytrącania się różnorodnych minerałów. Na Kadzielni najczęściej występują żyły krystalicznego kalcytu (węglan wapnia) i barytu ( siarczan baru) z wpryśnięciami galeny (siarczek ołowiu). Podczas eksploatacji wapieni znajdowano niekiedy większe żyły, lub "gniazda" tej rudy ołowiu, ale nie miały one tu charakteru złożowego.
Skały węglanowe ulegają pod wpływem działania wód atmosferycznych i głębinowych zjawisku krasowienia. Na skutek rozpuszczania i rozmywania wapieni tworzy się charakterystyczna rzeźba powierzchniowa i podziemna. Kadzielnia jest jednym z najpiękniejszych w Polsce przykładów występowania zróżnicowanych i powstałych w kilku etapach czasowych form krasowych. Szczególnie widoczne są one na powierzchni w okolicach Skałki Geologów, gdzie można oglądać lej krasowy wypełniony czerwonymi osadami powstałymi w trakcie wietrzenia wapieni, nazywanymi z włoska "terra rosa". Najbardziej efektownymi formami są jednak jaskinie. W wyrobiskach kamieniołomu zachowały się fragmenty 14 jaskiń. Najdłuższa z nich, tzw. "Szczelina Kadzielniańska" liczy około 150 m. W korytarzach jaskiń na Kadzielni znaleziono szczątki kostne zwierząt zamieszkujących je w starszym plejstocenie, a więc.......... Współczesnymi "lokatorami" jaskiń są liczne gatunki nietoperzy.
Kadzielnię zwiedza, zwłaszcza w sezonie turystycznym, wiele tysięcy osób, podziwiających malownicze widoki i wkomponowany w ściany kamieniołomu amfiteatr. Ze względu na swoje walory krajobrazowe i wartość naukową Kadzielnia stanowi - na skalę europejską - wyjątkowy obiekt.
Tekst: Mieczysław Studencki
Fot.: Agnieszka Markiton
