Strój kielecki A A A

Męski strój odświętny tworzyła koszula lniana zdobiona haftem na kołnie­rzu i mankietach, spodnie płócienne w kolo­rze naturalnym lub barwione na granatowo oraz sukmana.
 
Koszule świąteczne szyte z płótna lnianego miały krój przyramkowy marszczony i były wyszywane nićmi ba­wełnianymi, najczęściej czerwonymi, nie­bieskimi, czarnymi, żółtymi. W początkach XX w. szyto również ko­szule z tzw. pierśnikiem (prostokątny kawa­łek białej tkaniny bawełnianej naszyty na przodzie lnianej koszuli, przy zapięciu w części gorsowej). Pierśniki były czasem ozdabiane haftem krzyżykowym w kolorach czerwonym i czarnym. Koszule szyto też bez kołnierzyków, jedy­nie z dość wąską oszewką szyjną.
 
Spodnie wykonywano z różnych materiałów m.in.: z płótna lnianego lub lniano-konopnego, zarówno w kolorze naturalnym (białym, szarym), jak i farbo­wane, najczęściej na czarno albo grana­towo, ale czasami na zielono czy brązowo. Portki płócienne w ubiorze odświętnym zostały z czasem zastąpione, zwłaszcza w przypadkach bogatszych chłopów, przez spodnie z tkanin fabrycznych, kupowanych na jarmarkach czy w sklepikach małomia­steczkowych. Były to najczęściej materiały ciemne-czarne lub granatowe. Jeśli chodzi o ich gatunek to najczęściej nabywano cajg, kamargan i kort. W powiecie koneckim wpływy stroju opoczyńskiego sprawiły, że wykonywano spodnie również z wełnia­nych tkanin samodziałowych.
 
Kamizelki to krótkie okrycie bez rękawów zapinane z przodu na całej swej długości. Wcześniej były to lejbiki, potem pod koniec XIX w. kamizelki, różniące się od lejbików większym wycięciem koło szyi, a także przodami szytymi z innego materiału niż tył, podczas gdy lejbiki były w całości z jedne­go rodzaju materiału. Lejbiki szyto z płótna lnianego farbowanego na kolor niebieski, granatowy lub czarny. Wykonywano je też z kupnych materiałów wełnianych w tych samych kolorach, a także z wełnianych tkanin samodziałowych, najczęściej w ko­lorze burym (szarobrązowym). Kamizelki szyto z materiałów kupnych z tym, że na przody dawano tkaninę wełnianą, zaś tył wykonywano początkowo z płótna, potem z tkaniny podszewkowej. Tak lejbiki, jak i kamizelki zapinano z przodu na dwa lub na jeden rząd guzików. Lejbiki czy póź­niejsze kamizelki noszono na koszuli pod sukmaną.
 
Sukmana w początku drugiej połowy XIX wieku wykonywana była z ciemnoszarego sukna, ze stojącym kołnierzykiem o jednym lub dwóch wyłogach obszytych granatowym lub ciemnoniebieskim cien­kim suknem, podobnie jak mankiety ręka­wów. Biedniejsi chłopi zamiast sukmany ubierali lniane kapoty obszywane granato­wym suknem. Na przełomie wieków XIX i XX, jako element męskiego stroju kielec­kiego zaczęła występować sukmana czarna lub granatowa, obficie fałdowana z tyłu, z leżącym kołnierzem i dwoma klapami, nie posiadająca w zasadzie żadnych zdobin poza guzikami dwurzędowego zapięcia i guzicz­kami na klapach z tyłu.
 
Buty z cholewami robiono z juchtowej skóry. Najstarsze typy butów nie były pasowane do stopy, robiono je znacz­nie większe, tak że można było wkładać je bez różnicy na prawą lub lewą nogę. Na przełomie XIX i XX wieku mężczyźni, zwłaszcza młodzi, nosili już buty pasowane, robione na drew­nianej formie z wyższymi obcasami niż w dawniejszych fasonach. Cholewy tych butów miały wyższy przód niż tył i były karbowane.
 
 
Strój odświętny mężatek składał się z koszuli, spódnicy, gorsetu, fartucha, zapaski naramiennej i czepka.
 
Koszule kobiece w stroju kieleckim miały trzy typy kroju. Najstarszym był typ poncha podłużnego. Były one szyte z płótna lniane­go, najczęściej bez kołnierzyków, a jedynie z oszewką szyjną. Oszewkami zakończone były też długie rękawy koszuli. Wyszywano je nićmi w kolorach czerwonym i niebieskim. Drugi typ koszuli miał krój przyramkowy. Szyto je z płótna lnia­nego lub z bawełnianego kartonu. Był to typowo odświętny rodzaj koszuli, zdobiony haftem krzyżykowym, występującym na kołnierzykach, przyramkach, mankietach, a niekiedy nawet na przodach. Wykładany kołnierzyk za­wiązywano na czerwoną wstążeczkę. Trzeci typ koszul, to koszule z karczkiem, mające długie ręka­wy z mankietami, bądź sięgające tylko do łokcia. Wycięcie szyi wykańczano oszewką, niekiedy bardzo szeroką, tworzącą wykła­dany kołnierzyk. Koszule tego typu, szyte przeważnie z kupnych materiałów płócien­nych, ozdabiano białymi haftami pełnymi lub dziurkowanymi. Uzupełnieniem ko­szul były kryzki w formie odrębnych kołnie­rzyków wykonywanych z białego cienkiego płócienka, batystu lub tiulu, ozdobione mereżką i szy­dełkowymi ząbkami.
 
Spódnice wykonywane były z tkanin zarówno samodziałowych, jak i fabrycz­nych. Samodziałowe spódnice wykonywa­ne z płótna lnianego, białe lub barwione na zielono, brązowo i czerwono, noszono pierwotnie znacznie częściej niż te uszy­te z materiałów fabrycznych. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku upowszechniły się spódnice z materiałów kupnych. Były to przede wszystkim spódnice z materia­łów wełnianych w kolorach brązowym, wiśniowym, zielonym i granatowym. Spódnica była u góry ukła­dana w fałdy, zwykle obfitsze z tyłu i wszy­wana w oszewkę zakończoną troczkami do wiązania. U dołu spódnice ozdabiano bądź kilkoma zakładkami, bądź ko­lorową aksamitką. Do spódnic wełnianych przyszywano od spodu listwę z tańszego materiału. Obszywano też dolny brzeg spódnicy, zwłaszcza w starszych typach, sznureczkiem lub tzw. szczotką - lamówką z ostrej wełny, aby zabezpieczyć go przed wystrzępieniem i wytarciem. Dla regionu kieleckiego bardzo charakte­rystyczne były też spódnice z samodziałów wełnianych, tzw. sorce. Najstarsze z nich były dwukolorowe, w pionowe, cienkie paski czarne i czerwone. Długo też były w użyciu tzw. burki - samodziałowe spódnice wełniane wyko­nywane niekiedy z domieszką przędzy ba­wełnianej, mające kolor czarny lub zbliżony do czarnego przetykany białymi nitkami.
 
 Zapaski wełniane nakładano na spódnice. Robione je tak jak wełniane samodziałowe spódnice - sorce i burki, o podobnym ze­stawieniu kolorystycznym (stosowano je­dynie jaśniejsze odcienie) lecz nieco krótsze.
 
Fartuchy szyte zazwyczaj z ma­teriałów kupnych, bawełnianych. Ozda­biano je zazwyczaj przyszytą u dołu falbaną, a bardziej strojne urozmaicano wstaw­kami z pasmanteryjnych taśm i ząbków koronkowych. Odświętne far­tuchy starszych kobiet wykonywane były z czarnej alpaki. Były one szerokie i niekie­dy ozdobione u dołu falbanką lub kilkoma zakładkami.
 
Gorsety szyte były z fabrycz­nych materiałów wełnianych w kolorach ciemnowiśniowym, bławatkowym, granato­wym, brązowym, a także z czarnego aksamitu. U dołu przyszyta była wąska baskina mocno marszczona w fałdki. Większość gorsetów zapinano na jeden rząd guziczków, ozdobnie tłoczonych. Istniał też drugi typ gorsetu. Miał on zamiast baskinki doszyte w pasie tacki (kaletki), był obficie zdobiony koralikami i cekinami i nie był zapinany na guziczki, a sznurowany ko­lorową tasiemką. Gorsety były zdobione wełnia­nymi, kolorowymi tasiemkami ułożonymi w kontrfałdki wokół wycięcia szyi, pach i brzegu rozcięcia na przodzie. Takie samo naszycie występowało u dołu gorsetu nad baskiną oraz na plecach.
 
Zapaski naramienne to bardzo charakterystyczna część kobie­cego stroju kieleckiego. Najstarsze zszyte z dwóch kuponów tkaniny samo­działowej, o poziomym układzie pasków, wszyte w oszewkę z krajki, osłaniały ciało w zasadzie tylko z tyłu i po bokach, na­tomiast przód pozostawiały odsłonięty. Sięgały one za kolana. Były one jednolite (czarne lub modre) albo przetykane białą nicią, co tworzyło wspomniane już pozio­me paski. Wełniane krót­kie zapaski naramienne miały pierwotnie również dwukolorowy raport, zwykle czar­no-czerwony lub niebiesko-czerwony. Następnie wprowadzony zostaje kolor zielony, niebieski, fiołkowy oraz żółty. Należy podkreślić, że właśnie zapaska naramienna jest tym elementem kobiecego stroju kieleckiego, który przetrwał najdłużej.
 
Nakrycie głowy kobiet za­mężnych to najwcześniej biały, płócienny lub batystowy czepek noszony pod dużymi chustkami wiązanymi na przodzie w duży węzeł. W okresie późniejszym zastąpiły go koronkowe półczepki, kryjące tylko wierzch głowy i tiulowe czepce. Półczepki i czepce miały ozdobne szerokie wiązania, za pomocą których były wiązane pod brodą na kokardę.
 
Trzewiki - odświętne obuwie kobiece na wysokim obcasie, podkute mosiężnymi podkówkami. Trzewiki miały długie, sznurowane cholewki z czarnej skórki. Dziewczęta sznurowały trzewiki czerwo­nymi wstążkami, a kobiety czarnymi tasiemkami.
 
Biżuteria była koniecznym uzupełnieniem stroju kobiecego. Przede wszystkim prawdziwe korale tworzące na­szyjniki z kilku sznurów. Noszono też ko­rale sztuczne, jak również szklane paciorki (min. dmuchane kolorowe „dętki"), znane były bursztyny i koraliki przypominające drobne perełki. Do naszyjników doczepia­no często medaliki nabywane w czasie pielgrzymek lub na odpustach.
 
W okresie zimowym kobiety nosiły grubsze spódnice z tkaniny wełnianej zwanej sorcem, w drobne czerwone i czarne paseczki, z doszywanym na przodzie sze­rokim kawałkiem zgrzebnego, gorszego materiału. Noszono też grube spódnice z samodziału wełnianego zwane wełniakami, w różnorodne paski. Na koszulę nakładano kaftaniki z długimi rękawami i haftowane serdaki. Noszone też były grube, wełniane duże chusty z frędzelkami zwane jesionka­mi, okrywające głowę i ramiona.
 
Strój dziewcząt charakteryzował się przede wszystkim bogatszym i bardziej kolorowym haftem koszul na kołnierzykach, przyram­kach i mankietach, bogatsze było też zdob­nictwo gorsetów. Panny nie nosiły czepków, natomiast ubierały, podobnie zresztą jak mę­żatki, cienkie chustki w różnobarwne kwia­ty, zwane szalinówkami.
 
Źródło: Małgorzata Imiołek, Stroje Ludowe Kielecczyzny, Muzeum Wsi Kieleckiej 2012