W Broniszowicach i Stryczowicach oraz wskazane w Garbaczu Skałach kurhany, kryjące megalityczne grobowce z najstarszym (w Stryczowicach) suchym murem Europy. Ciągłość osadnictwa potwierdzają znaleziska z czasów wpływów rzymskich, reprezentowane m.in. przez "grób książęcy" germańskiego wodza ze Stryczowic, jakby na potwierdzenie, że w rejonie Garbacza i Stryczowic znajdowało się centrum dystrybucji największego zagłębia metalurgicznego ówczesnej Europy (I -III w n.e.). Strefa wymiany znajdowała się w rejonie Nietuliska i Chmielowa, gdzie natrafiono na skarby monet rzymskich. Liczne piecowiska, w których wytapiano żelazo, potwierdzono w Boleszynie, Grzegorzowicach, Pękosławicach, Janowicach, Skałach czy Skoszynie. Uzupełniają je cmentarzyska, odkopane w Sarniej Zwoli wyposażenie hutnika-kowala (młotki, kowadełka, imadełka, pilniki i punktaki) oraz rzymskie monety z Garbacza, Sarniej Zwoli i Grzegorzowic.
Kiedy w V w. napłynęli tu Słowianie i począwszy od VII w. przechodzili od uprawy żarowo - wypaleniskowej do ornej, jednocześnie rozpoczęli proces łączenia sąsiadujących grup rodowych (związanych osobą wspólnego przodka) we wspólnoty terytorialne, nazywane na naszym terenie Opolami. Takim wczesnośredniowiecznym Opolem była Momina. O dawności zdecydowanej większości wsi z terenu gminy Waśniów świadczy tworzone w tym czasie nazewnictwo, najczęściej wywodzące swe korzenie od imion najdawniejszych właścicieli lub ich poddanych. Dzięki temu w nazwach miejscowych zachowały się archaiczne formy słowiańskich imion: Stryczowice (Strycz, Stryczko), Boksyce (Bogsza), Pękosławice (Pękosław), Czajecice (Czajęta), Milejowice (Milej), Mirogonowice (Mirogon, Mirogniew) itd. Większość także została odnotowana w pierwszych źródłach pisanych począwszy od XII w., a Momina znalazła nawet swe miejsce w najdawniejszym zabytku języka polskiego Bulli Gnieźnieńskiej z 1136 r. Niewiele później zapisano m.in. Waśniów (Vasnov 1145), Jeżów (Jesouo 1145), Piotrów (Petrouo 1191), Grzegorzowice (de Ghregoreuic 1269), Pękosławice (Pakoslauici 1274), Prusinowice (Prussinowyci 1275) czy Worowice (Worouicze po 1282). W tym czasie funkcjonują już ośrodki osadniczo - ościelne w Waśniowie, Mominie i Jeżowie oraz osadniczy w Boleszynie. Nie bez znaczenia miał fakt, że przez ziemię waśniowską wiodły najstarsze piastowskie szlaki handlowe. Od Sandomierza i Opatowa przez Tarczek, Sulejów i Żarnów jeździło się w kierunku centralnej Polski na dwa sposoby: przez Mominę, Waśniów i Tarczek lub przez Jeżów, Grzegorzowice, Słupię (Starą) i podnóżem gór do Tarczka. Z drugiego wariantu korzystali zakonnicy ze Św. Krzyża, którzy mieli kościół i winnice w Sandomierzu. W Waśniowie odbijał kolejny trakt przez Piotrów, Rzepin i Wąchock także w kierunku Żarnowa, ale znacznie bliżej koryta Kamiennej. Do tego należy doliczyć lokalne połączenia Waśniów - Słupia czy Waśniów - Ćmielów (wówczas Szydłów). Na początku XV wieku źródła poświadczają połączenie z Kunowem, z którego jeździło się na Iłżę i Radom.
Od wieków nad Ziemią Waśniowską, nie tylko dosłownie, błyszczą mury świętokrzyskiego klasztoru. Boleszyn, Kraszków, a następnie Worowice należały do najwcześniejszych nadań poczynionych na rzecz Benedyktynów. Z czasem zakonnicy pozyskali Janowice, Jeżów, Milejowice, Wolę Garbaczową i Wierzbątowice, tworząc dwa klucze swych majętności: boleszyński i wierzbątowieki. Niemal z każdej wsi z przysiółka waśniowskiej ziemi rozciąga się widok na Św. Krzyż. Nic dziwnego, że dla barokowego poety Wespazjana Kochowskiego, urodzonego w Gaju koło Waśniowa, Łysieć urasta do rangi najsłynniejszej góry w Rzeczypospolitej ("Łysa Góra depozytem drzewa Krzyża Ś. w Sendomirskim Kraju sławna"). Atmosfera świętokrzyskiej puszczy oraz cudowność "polskiego Olimpu" już wówczas mocno oddziaływała na świadomość kształtując Kochowskiego jako człowieka i twórcę. Kształtowała także następne pokolenia patriotów: znanego filozofa Józefa Gołuchowskiego czy majora Jana Piwnika "Ponurego".
Gminny Ośrodek Kultury i Sportu
ul. Ostrowiecka 12
27-425 Waśniów
tel: 041/ 264-60-46
e-mail: gok@gminawasniow.pl
http://www.gokiswasniow.naszgok.pl/
