Wówczas miasto, obok Kielc i Iłży stanowiło na Kielecczyźnie administracyjny ośrodek rozległych dóbr biskupów krakowskich, pełniło funkcję biskupiej rezydencji. W XIV w. na wysokiej skarpie nad rzeką Psarką, następca biskupa Bodzanty Janowskiego, biskup Florian z Mokrska wybudował okazały zamek, obecnie zachowany jako trwała ruina. W 1413 r. król Władysław Jagiełło na mocy prawa magdeburskiego nadał Bodzentynowi prawa miejskie, które miasto posiadało do 1870 r. Przywrócono je dopiero w 1994 r. W XVIII i XIX w. był lokalnym ośrodkiem przemysłowym (kuźnice, fabryka luster i porcelany, przetwórstwo żelaza).
Obecnie Bodzentyn liczy 2365 mieszkańców, a historycznie ukształtowana zabudowa uległa przeobrażeniom. Tylko w niewielkiej części pozostały dawne wartościowe elementy, jakimi są ruiny Pałacu Biskupów krakowskich, pozostałości murów obronnych oraz kościół parafialny z XV w.
Gotycka kolegiata wybudowana została w latach 1440-1452, a jej fundatorem był kardynał Zbigniew Oleśnicki. W roku 1452 nastąpiło również jej poświęcenie przez fundatora. Kościół posiada trójnawowe wnętrze ze sklepieniem późnorenesansowym, a w zakrystii i w skarbcu pierwotne, krzyżowo-żebrowe. W prezbiterium znajduje się renesansowy ołtarz wykonany w 1546 r. jako główny ołtarz katedry wawelskiej. W roku 1647 przeniesiony został do kolegiaty kieleckiej, a przed rokiem 1728 oddano go do Bodzentyna. Ołtarz jest wykonany z drzewa lipowego i posiada piękną dekorację snycerską i polichromię. Wśród rzeźb największe przedstawiają świętego Stanisława i Wacława. Powyżej widać kartusz z orłem zygmuntowskim i literą "S" na piersi oraz herb Nałęcz. W głównym polu ołtarza znajduje się wartościowy obraz ukrzyżowania malowany w Krakowie w latach 1546-1547 i posiadający sygnaturę Petrus Venetus 1547.
Po prawej stronie głównego ołtarza usytuowany jest renesansowy nagrobek Franciszka Krasińskiego biskupa krakowskiego i podkanclerzego królewskiego w czasach Zygmunta Augusta (zmarł w 1577 r.). Wypukła rzeźba wykonana w czerwonym marmurze chęcińskim przedstawia zmarłego w pozycji leżącej, ubranego w szaty uroczyste z pastorałem w jednej a z księgą w drugiej ręce. U stóp na kartuszu herb ślepowron. Pomnik jest umieszczony w kasetonowej wnęce z białego piaskowca. W nawie pn. wspaniały, wczesnorenesansowy z 1508 r. tryptyk zwany bodzentyńskim (część środkowa i dolna), dzieło malowane na drewnie przez krakowskiego mistrza Marcina Czarnego, skoligaconego poprzez córkę z rodziną sławnego rzeźbiarza - Wita Stwosza. Tryptyk o harmonijnym kolorycie i delikatnych odcieniach przedstawia scenę Zaśnięcia i Wniebowstąpienia Matki Boskiej oraz tzw. Wielką Rodziną Marii. Fundatorem tryptyku był biskup Jan Konarski herb Dębno. Obok, ołtarz gruntownie odrestaurowany kosztem księdza Feliksa Latalskiego.
W filarze nawy głównej znajduje się gotycka rzeźba Madonny z dzieciątkiem z około 1430 r. W pd. nawie stoi późnogotycka chrzcielnica z przepięknym ornamentem i napisem z datą 1492 oraz herbami kolejnych biskupów krakowskich do końca wieku XV.
Dla turystów atrakcją jest zabytkowa zagroda Czernikiewiczów z 1809 r. - eksponat Muzeum Wsi Kieleckiej - oraz ruiny kościółka św. Ducha spalonego podczas pożaru, który pierwotnie pełnił rolę szpitala.
Urząd Miasta i Gminy w Bodzentynie
26-010 Bodzentyn
ul. Suchedniowska 3
www.bodzentyn.ugm.pl
