Kaplica ma plan kwadratu, nakryta jest eliptyczną w przekroju kopułą opartą na pendentywach, ale bez tamburu. Na kopule wznosi się latarnia zapewniająca dodatkowy dopływ światła do wnętrza kaplicy, oświetlonego tylko dwoma okrągłymi otworami okiennymi umieszczonymi w ścianach bocznych. „Prostota zewnętrznego układu, osadzenie okrągłych okien, kartusze herbowe na pendentywach, wreszcie rzeźbiony gzyms pod kopułą – przypominają kaplicę Branickich w Niepołomicach. Każe to szukać nieznanego autora budowy wśród artystycznej szkoły krakowskiej, której czołowym przedstawicielem był Santi Gucci” – uważa profesor Dmochowski.
O ile wpływy twórczości Santi Gucciego na architekturę i detal rzeźbiarski kaplicy są niepodważalne, to co do autorstwa i wykonawstwa kaplicy – zdania są podzielone. Być może roboty prowadził krakowski warsztat kamieniarski Świątkowiczów, choć prawdopodobna wielce jest też hipoteza, że wykonawstwo kaplicy Firlejów należy łączyć z pińczowskim zakładem architektonicznym i rzeźbiarskim Tomasza Nikla, kontynuatora i naśladowcy Gucciego.
Zewnętrzna dekoracja kaplicy jest bardzo skromna. Poza gzymsowaniem i detalami latarni, artystyczny wyraz osiągnięto tu raczej przy pomocy proporcji poszczególnych brył tworzących kaplicę. Zupełnie inaczej wygląda wnętrze, wręcz zaskakując niesłychanym bogactwem nagromadzonych tu form. Z nawy do kaplicy prowadzi półkolista arkada, zamknięta w dolnych partiach ażurową kamienną ścianką z żelaznymi drzwiczkami. We wschodniej ścianie kaplicy, umieszczony jest ołtarz wykonany z piaskowca, marmuru i alabastru o przebogatej dekoracji rzeźbiarskiej. W głównym polu scena Wniebowzięcia, po bokach św. Stanisław i św. Mikołaj, wyżej hierogram IHS i Archaniołowie Michał i Gabriel, górą scena Ukrzyżowania a nad nią rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego. We wnęce w ścianie południowej znajdują się fragmenty barokowej polichromii i klasycystyczne epitafium z metalową urną mieszczącą serce Marcina Badeniego, wojewody i ministra sprawiedliwości Królestwa Polskiego.
Najciekawszym elementem wystroju kaplicy jest umieszczony przy ścianie zachodniej nagrobek Firlejów wykonany z piaskowca i marmuru, ściśle powiązany z architekturą kaplicy. Trójosiowy, z częścią środkową wysuniętą do przodu, dźwigającą baldachimowe belkowanie i trójkątny szczyt. W tejże części środkowej pole główne zajmują płaskorzeźbione, klęczące postaci Mikołaja i Elżbiety. Ołtarz i otaczająca go przestrzeń pokryte są niesłychanie wybujałą dekoracją „wprowadzającą nas w świat fantastyki nieskrępowanej kanonami klasycznej estetyki renesansowej” – jak ocenia profesor Janusz Kębłowski. Mamy tu do czynienia z motywami fantastyczno – zwierzęcymi i roślinnymi, przedstawiającymi: smoki, gryfy, orle łapy, rozety owoce, kartusze, ornamenty okuciowe,- można rzec, że czego nie umieszczono w kaplicy w Bejscach, tego z pewnością nie można zobaczyć także w żadnym innym, manierystycznym co do cech stylowych, obiekcie w Europie i w świecie.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Pendentyw (żagielek) – element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego. Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła.
Bęben, tambur - w architekturze to wieloboczna, eliptyczna, cylindryczna podbudowa pod kopułą. Często w ścianach bębna umieszczane były okna doświetlające przestrzeń pod kopułą.
Kartusz (fr. cartouche) - ozdobne obramienie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Barok (z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque - "bogactwo ozdób") główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.
Polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Klasycyzm (z łac. classicus - doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie, a następnie występował równolegle do baroku, czyli od XVII wieku do końca wieku XVIII, w niektórych krajach trwał do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Styl ten szczególnie nawiązywał do antyku.
Renesans (odrodzenie) w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku średniowiecza do początków baroku. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu w różnych krajach są ogromne (np. między Włochami i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca epoki średniowiecznej.
Źródło: pl.wikipedia.org
