Hugo Kołłątaj herbu Kotwica, polityk, publicysta oświeceniowy, biskup, satyryk. Był proboszczem w Krzyżanowicach nad Nidą i w Pińczowie. Gospodarował też w Wiśniowej koło Staszowa.
Urodził się w rodzinie szlacheckiej 1 kwietnia 1750 r. w Dederkałach Wielkich na Wołyniu. Zmarł 28 lutego 1812 r. w Warszawie. Początkowo kształcił się w szkole w Pińczowie, studiował na Akademii Krakowskiej. W 1768 r. uzyskał stopień doktora filozofii. W latach 1770-1774 studiował też w Wiedniu. Później pobierał edukację w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych. Tam też powstał projekt Konstytucji 3 Maja.
Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777-1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej. Wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, a także umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa. Kołłątaj skupił wokół siebie grono zwolenników reform ustrojowych, publicystów, zwane Kuźnicą Kołłątajowską.
Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, ale także jego pisma były podstawą Konstytucji 3 Maja, poruszały sprawy społeczne i władzy państwowej. Postulował dziedziczność tronu, zniesienie liberum veto, ogólne opodatkowanie, zmniejszenie wpływów magnaterii, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopstwa.
Ostatnie lata życia spędził w Księstwie Warszawskim. Zmarł 28 lutego 1812 r. w Warszawie po długiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej. W miejscowości, gdzie mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj.
W 1786 Kołłątaja odznaczono Orderem Świętego Stanisława. W 1791 został kawalerem Orderu Orła Białego.
Pozostawił po sobie wiele dzieł publicystycznych, m.in.:
• Listy Anonima (1788-89)
• Prawo polityczne narodu polskiego (1790)
• O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja
• Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim (1808)
• Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III
• Porządek fizyczno-moralny (1810)
• Naukowe podstawy polityki.
• Miasta i mieszczanie ( wersja cyfrowa w PBI)
• Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (1810)
Źródło:
www.dziedzictwo.ekai.pl
www.portalwiedzy.onet.pl
„Mała ojczyzna świętokrzyska. Dziedzictwo kulturowe” – pod redakcją Grażyny Okły, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce, 2002
Michał Janik, Hugo Kołłątaj, Lwów 1913
